Тұрар – тарихи тұлға

Тұрар Рысқұлов 1894 жылдың 26 желтоқсанында Жетісу облысында (қазіргі Алматы облысы) бостандық пен теңдік жолында талмай күрескен қазақ отбасында дүниеге келген.

Әкесі Рысқұл Жылқыайдарұлы 1859 жылы  Сырдария  облысы Черняев уезі, Майлыкент болысында (қазіргі Түлкібас ауданы) туған. Жергілікті би-болыстардың қысымына шыдай  алмаған әкесі осында  қоныс  аударған екен. Елге  аты мәлім кәнігі аңшы Рысқұл жергілікті жер жағдайын жетік білгендіктен, 1903 жылы зерттеуші ғалым С.Д.Димитриев Талғар тауын зерттегенде жол бастаушы болыпты. Есіл өзенінің бастауындағы мұзды алқап «Рысқұл  алқабы» деп аталады.

Жаңа қонысында да әділетсіздікке тап болған Рысқұл 1904 жылдың  желтоқсанында  халыққа  тізесі  батқан  әрі өзіне  нақақ  жала  жапқан  болысты атып өлтіріп, Верный түрмесіне жабылады. Бұл жайында жазушы М.Әуезовтің  «Қараш-Қараш оқиғасы» шығармасының желісі бойынша фильм түсірілген. Он жастағы ойын баласы Тұрар әкесімен бірге түрмеде отырғанда орыс тілін меңгереді, әріп танып, сауатын ашады. Бір  жылдан  соң  әкесі Сібірге  айдалғанда қорғансыз  қалған  жас бала  туыстарының  көмегімен  1907  жылы  Меркедегі  орыс-түзем бастауыш мектебіне Қырғызбаев деген бүркеншек фамилиямен  қабылданып, оны үздік  бітіреді.

1910 жылы Пішпектегі 1-дәрежелі ауыл шаруашылығы мектебіне оқуға түсіп, 1914 жылдың  қазанында бау-бақша өсіруші мамандығы бойынша бітіреді.  Самара  қаласындағы  орта  дәрежелі  ауыл  шаруашылығы  училищесіне арнайы жолдама берілгенімен, училище директоры «көшпелі қазаққа жер өңдеуді оқудың қажеті жоқ» деп қабылдамайды. Тауы шағылған Тұрар 1915 жылы Ташкентте жаңадан ашылған мұғалімдер институтына оқуға түсуге ниеттенгенімен, оны «бұратана» деген сылтаумен жолатпайды. Осы жылдары теміржол құрылысының Түлкібас бөлімшесінде қызмет бабымен жүрген қазақтың тұңғыш инженері  М.Тынышбаевпен  жолығады.  Ол  Тұрардың  оқуға  түсуіне  көмек  ретінде  100 рубль  береді (бұл  туралы  М.Тынышбаевтың  естелік  жазбасында  көрсетілген).  Алған бетінен қайтпайтын Тұрар Оқу министрінің арнайы рұқсатымен  емтихан  тапсырып, институтқа  қабылданады.

1916  жылдың  жазында  қазақ  даласында  патша  өкіметіне  қарсы  ұлт-азаттық көтеріліс бұрқ ете қалған. Жалынды жас Әулиеата уезіндегі қазақтардың ұлт-азаттық  көтерілісіне қатысып, өзін қалың бұқараның әділет жолында тайсалмайтын жетекшісі ретінде  көрсетеді. Т.Рысқұловты  патша  әкімшілігі  тұтқындағанымен, іс-әрекетінен кінә таба алмай, босатады. Бұдан былай Тұрардың саяси қызметпен  айналысуына қатаң тыйым салады. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен соң  қапастағы халқының тағдырына налыған намысты жас азаттық жолындағы күреске белді бекем буып  кірісу қажет деген шешімге келеді.

Қазақ  халқының  бостандығы  үшін  күрес  жолына  түскен Т.Рысқұлов 1917 жылы көктемде Меркеге оралып, қазақ жастарының «Бұқара» революциялық  одағын  құрады. 1917  жылдың  жазында Ташкент қаласында қазақ  депутаттарының  Түркістан өлкелік кеңесі құрылғанда жетекшілерінің бірі Т.Рысқұлов болды. 1917 жылы қыркүйекте РСДРП мүшелігіне қабылданды. Оның большевиктік  бағыттағы  саяси  ағымға  қосылуына  большевиктер  партиясы  қазақ  халқын  теңдік  пен  бостандыққа  жеткізе  алатын  бірден-бір  саяси  күш  деп түсінуі себеп болды әрі  өзі  шыққан  әлеуметтік  орта  оны  осы  бағытты  қабылдауға  итермеледі.

1917  жылы  25  қазанда  Петроградта  жеңіске  жеткен  Қазан  социалистік  революциясы  буржуазиялық  Уақытша  үкіметті  құлатып, саяси  билік  басына  Кеңес  үкіметі  мен  большевиктер  партиясын  әкелді. 1917-1918 жылдардың  қысы  аса  ауыр өтті. 1917  жылдың  күзіне  таман  басталып, 1918  жылдың  қыс  айларында үдей түскен ашаршылыққа ең алдымен уездің көшпелі халқы  ұшырады, отырықшы орыс шаруалары мұндай ауыртпалықты басынан  кешірмеді. Саяси белсенді іс-әрекетімен таныла бастаған Т.Рысқұлов  депутаттардың  ұсынуымен 1918  жылы  сәуірде Әулиеата уездік  кеңесінің  атқару  комитеті  төрағасының  орынбасары  болып  сайланды. Сол жылы  шілдеде Әулиеата уездік кеңесі өзінің ең  белсенді  мүшесі  ретінде Т.Рысқұловты Ташкент  қаласында  шақырылған Түркістан  Республикасы  уездік  кеңестері  төрағаларының І съезіне өкіл етіп жіберді. Ал, күзде Түркістан  Республикасының  Денсаулық  сақтау  халық  комиссары болып тағайындалды. Комиссариаттың жұмысы қайта құрылып, негізгі  күш халық арасында кең тараған жұқпалы ауруларды жою ісін  ұйымдастыруға, дәрігерлік  көмекті  дұрыс жолға  қоюға  жұмсалды.

Келесі жылдың қыркүйегінде Ташкентте өткен ТКП IV съезі мен Түркістан  Республикасы Кеңестерінің кезекті VIII съезі Т.Рысқұлов пен ол басқарып отырған Мұсылман Бюросының саяси беделі жоғарылағанын көрсетті. Съездерде ұлт мәселесі негізгі тақырыпқа шықты. Кеңестердің VIII съезінің  мәжілістерінде төрағалық еткен Тұрар Түркістан Республикасында  мемлекеттік деп жарияланған тілдердің тең құқылығын сақтау үшін делегаттарға бұл  мәселеге  ерекше  көңіл  бөлуді ескертті.

1920  жылы  қаңтарда Түркістан  ОАК-нің төрағасы  болып  сайланып, ТКП-нің V өлкелік конференциясында «Ұлттық мәселе және ұлттық коммунистік секциялар» тақырыбында баяндама  жасады. Конференция  Т.Рысқұловтың  Түрік  Республикасын және Түрік  Компартиясын  құру туралы ұсынысын қабылдады. Бұл қайраткердің «Түркістан, тұтас  бол, түркі  тілдес,  түгел  бол!» деген  идеясы  болатын.

1920 жылдың  25  мамырында  Ф.Ходжаевпен  және  Г.Бек-Ивановпен  бірге В.И.Ленинге «Ресей Социалистік Федерациясының Түркістан Автономиялық Кеңестік  Республикасы  туралы  ережесінің»  жобасын  тапсырды. 1920  жылдың  сәуір-шілде айларында оның ұйымдастыруымен редакция  мен  баспахана  жасақталып,  «Жаңа  өріс»  газеті  жарық  көрген болатын. Маусым айында Мәскеуде болғанында РКФСР үкіметінен жазу машинкаларын, бояу, арабша қаріптер, екі  жылға  жететін  қағаз  алып, Ташкентке  жеткізеді. Алайда,  Кремль  көсемдеріне Түркістанның егемендігі туралы идеясын  өткізе алмаған Тұрар отставкаға кеткен соң Түріккомиссия «Жаңа өріс» газетін жаптырады. Бірнеше айдан соң Мұсылмандар бюросы қазақ қайраткерлеріне  «Жаңа  өрістің» базасын пайдаланып, газетті «Ақ жол»  деген  атпен  шығаруға  рұқсат  береді.

1920 жылдың 13 маусымында В.И.Ленин Т.Рысқұловтың түрік  халықтарының  автономиясы  жөніндегі  жобасын  қабылдамайды. Сол жылы  күзде  РКФСР  Ұлт  істері  жөніндегі  халық  комиссарының, яғни  И.Сталиннің  екінші  орынбасары  болып  тағайындалды. Жыл  соңында  комиссариаттың  Әзірбайжандағы  өкілі  болып  қызмет ауыстырады.

1920 жылы қыркүйекте Баку қаласында өткен Шығыс  халықтарының І съезіне қатысады. 1922 жылы  қыркүйекте Түркістан АКСР Халық Комиссарлары  Кеңесінің  Төрағасы  болып  тағайындалды. Сол жылдың желтоқсанында КСРО кеңестерінің І съезінде КСРО  ОАК-нің мүшесі болып сайланды. Келесі жылдың қыркүйегінде Түркістаннан келіп оқып жатқан студенттердің жағдайымен танысу  үшін  Германияға  барады.

1924  жылдан  Т.Рысқұловтың  өмірі  мен  қызметінің  жаңа  кезеңі  басталды: сәуірде Коммунистік Интернационал атқару комитетінің Орта-Шығыс бөлімі  меңгерушісінің орынбасары болып бекітіліп, халықаралық деңгейге көтеріліп, Моңғолияға қызметке жіберілді, Коминтерннің өкілі болды. Онда  болған кезінде саяси мәселелермен қатар елдің экономикалық  проблемаларымен  де айналысты. МХР-дың тұңғыш Конституциясын, партияның екінші бағдарламасы мен жарғысын жасап беріп, елдің болашағын демократия жолына бағыттады.

1926  жылы  Т.Рысқұлов  РКФСР  Халкомкеңесі  Төрағасының  орынбасары  болып  тағайындалады. Ол  Үкіметтегі Шығыс  халықтарының  бірден-бір  өкілі  болды. ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев «Халық комиссарлар Советі төрағасының орынбасары Т.Рысқұловқа дейін қазақ баласы дәл мұндай қызмет атқарып көрмеген болатын» деп атап көрсетті. Кәсіпшілік  кооперациясы  мен  қолөнершілік  өнеркәсібі  комитетінің  басшысы  (1932-1934 жж.), коммуналдық  шаруашылық  бас  басқармасының  бастығы  (1930-1931 жж.) болды. Түрксіб  құрылысына  жәрдемдесу  комитетін басқарды  (1927-1930 жж.). 1930-1934 жылдары Ресей Федерациясының Экспорттық кеңесін басқарса,  біліктілігі жоғары қызметкер ретінде Т.Рысқұловты КСРО Халкомкеңесі  жанындағы тұрақты  мақта  кеңесінің  төрағасы  етіп  бекітеді  (1926-1930 жж).

1927-1930 жылдар Т.Рысқұлов үшін Орта Азия республикаларының түрлі  ведомстволары мен үкіметтерінің Түркістан-Сібір теміржол құрылысын үйлестірумен айналысқан қауырт кезең болды. Т.Рысқұлов басқарған Жәрдемдесу комитеті  іс жүзінде  осынау  алып  құрылыстың  нағыз  штабына  айналды. Теміржол құрылысын жүргізуге Мұхамеджан Тынышбаевты шақырады.

Кеңестік үкімет М.Тынышбаевты қашаннан «ұлтшыл» ретінде қара тізімге енгізіп, жауапты жұмысқа жақындатпай келсе, Т.Рысқұлов батыл шешім қабылдап, оған жауапты қызметті сеніп тапсырады. Түркістан-Сібір  теміржолы  Сібірді  Орта  Азиямен  жалғастырып, соңғысын  жақын  аудандардан  (Сібір, Қазақстан  және  Қырғызстан)  арзан  астықпен  жабдықтауды  қамтамасыз  етеді. Осылайша мақта-мата өнеркәсібіміздің негізгі шикізат базасы болып табылатын  Орта  Азияда  мақта  шаруашылығын  дамытуға  шешуші  ықпал  етеді.

Т.Рысқұлов  Халкомкеңесі  Төрағасының  орынбасары  бола  жүріп, көптеген  мәселелермен айналысты; өнеркәсіп кәсіпорындарын үздіксіз өндіріске  көшірумен  байланысты  жұмыстарды  ұйымдастыру  және  басшылық жасау  жөніндегі  үкіметтік  арнаулы  комиссияны  басқарды.

Ол РКФСР Халкомкеңесінің 296  мәжілісіне  қатысты, 34  рет  Ресей  Федерациясы үкіметінің мәжілістеріне төрағалық етті, РКФСР  Халкомкеңесінің  2070  қаулысына  қол  қойды.

Тұрар Рысқұловтың өмірдегі үзеңгілес серіктері де осал болған жоқ: Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Халел Досмұхамедов, Ораз Жандосов, Сұлтанбек Қожанов, Нәзір Төреқұлов, Санжар Асфендияров, Нығмет Нұрмақов және тағысын-тағылар.

РКФСР  Халкомкеңесі  төрағасының  орынбасары  қызметінде  жүргенінде  туған-туыстарынан келген хаттардан елдегі аштық, қазақтардың атамекенінен қоныс аударып кетуі туралы естіп, елі туралы  көп  ойланып-толғанады.

Т.Рысқұлов Қазақстанда Голощекиннің басқаруымен жүргізілген жаппай  коллективтендіру салдарынан тұрғылықты халықтың аштыққа ұшырап, елден босып кеткеніне күйзеліп, Сталин мен оның айналасындағыларды бағытты  өзгерту қажеттігіне сендіруге тырысты. Т.Рысқұлов  И.Сталиннің  қабылдауында  болғанында ВКП (б) Орталық Комитетінің қарауына ашаршылықтан  қазақтардың  елден көшіп кетуін тоқтату жөнінде бірқатар міндеттер қояды және олардың  орындалуын  бақылап  отырады.  Бұған Сталинге  жазған  үш  хаты  айғақ, оның  басты идеясы қазақ  ұлтының  гендік  қорын  сақтау  болып  табылады. Қазақстан  Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Назарбаев 1994 жылы ұлт  қайраткерлеріне арналған «Тарих зердесі» атты кеште сөйлеген сөзінде «Тұрар  Рысқұловтың асыл аруағына тағзым етіп, атын ардақтағанда  біздің  ойымызға оның ел үшін еткен ең ересен, ең ірі, ең қасиетті еңбегі алдымен  оралады. Қазақ даласына айдың-күннің аманында, қазан ұрмай, қар  жаумай-ақ  келген  нағыз  нәубәт – алапат  ашаршылық  тұсында  Рысқұлов  тұлғасының  шын  мәнінде  ұлы  екені  айқын  көрінді. Ақ дегені  алғыс, қара  дегені  қарғыс  болып  тұрған, қырына  алғанның  қабырғасын  қақыратып, көлденең тұрғанның бәрін көрде шірітіп жатқан Сталиндей тиранға қарсы  шабу, қазақ даласындағы қолдан жасалған қырғынды тоқтаттыруды талап  ету  өлімге  бас  тігіп, ажал  аузына  өзі  барумен  бірдей  ерлік  болатын... осы  ұлы еңбегі үшін Қазақ елі Тұрар Рысқұловтың атын мәңгі-бақи ардақтап  өтетін  болады!» деп атап көрсетті.

Т.Рысқұлов ВКП (б) Қазөлкеком ғана емес, сондай-ақ қырғыз және  башқұрт АКСР үкімет органдарына да қазақтардың қоныс аударуын тоқтату, оларды жұмыс орындарында  қалдыру  жөнінде  хаттар мен телеграммалар  салады. Оның Халкомкеңесі  төрағасының орынбасары  қызметінде  орындаған  соңғы  жауапты  тапсырмасы  мынадай: 1937 жылы 18  қаңтарда  ол РКФСР  Конституциясының түпкілікті мәтінін әзірлеу үшін редакциялық комиссияға енгізілді. Комиссия  құрамына М.И.Калинин, Т.К.Орджоникидзе, РКФСР ХКК-нің төрағасы  Д.Е.Сулимов,  Т.Рысқұлов  және  басқалар  сайланды. Өкінішке  қарай, Т.Рысқұлов Конституцияға өзінің реформаторлық идеяларын енгізе  алмады және 1000 беттік «Қазақстан тарихы» атты монографиясын аяқтай алмады. Өйткені  ол  Сталиннің  жеке  бастың  билігі  режимінің  құрбаны болды.

Т.Рысқұлов РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі төрағасының орынбасары  қызметін  атқарып  жүрген 1937  жылдың 21  мамырында «халық  жауы» деген  жаламен қамауға алынды. 1938  жылы  ақпанда «үштіктің» үкімімен ату  жазасына  кесіліп, екі күннен соң, 10  ақпанда үкім  орындалды.

1956 жылы 8 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Сотының Әскери коллегиясы Т.Рысқұловты Отан, халық  алдында  жазығы  жоқ  деп  ақтады.

Қыруар еңбек етіп, халқының бақыты үшін аянбай тер төккен асыл  азаматты отаршыл озбыр саясат өз халқына жау етіп көрсетіп, тәжірибесі молайып, кемеліне  келген  шағында  мерт етті. Бірақ,  халық  оның  есімін  ұмытқан  жоқ. Бүгінде еліміздегі бірнеше қаланың көшесі, жоғары оқу орындары мен  мектептер, аудан мен ауыл атаулары Т.Рысқұловтың есімімен аталып, ескерткіші орнатылған.

Т.Рысқұловтың 100 жылдығына орай Түлкібас ауданы мен Майлыкент  ауылдық  округінің  орталығына, орталық  көшеге,  аудандық  музейге Тұрар  Рысқұловтың есімі берілді. Сол сияқты «Жанкент» шағын ауданындағы  «Жастар»  саябағына  ескерткіші  қойылған. Түлкібас  бекетіндегі, сондай-ақ  Рысқұлов  ауылындағы  жалпы  орта  мектеп қайраткердің атында. «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» күре жолының бойына көрнекті ескерткіші сән беріп тұр. Ауданымыздың 90 жылдығына орай М.Тынышбаев пен Т.Рысқұловқа Түлкібас  бекетінде  ескерткіш  қойылды.

Т.Рысқұловтың  өмірі мен  қызметін  зерттеу өткен ғасырдың алпысыншы жылдары басталды. Алғашында мерзімді  баспасөз  бетінде  көрініс  тапқан жарияланымдар  бірте-бірте  ірі  ғылыми  ізденістерге  жол  ашты. 1974  жылы, яғни  қайраткердің  80  жылдығы  қарсаңында  белгілі  қазақ тарихшылары – С.Бейсембаев  пен С.Көлбаевтың, 90 және 100  жылдық  мерейтойына  арнап  В.Устинов  пен  О.Қоңыратбаевтың  еңбектері  жарық  көрді.

Тұрар  Рысқұловтың  сан-салалы  қайраткерлік  қызметі  кейінгі  жылдары  да  үздіксіз  зерттелуде. Бұл  бағытта Ш.Мұртаза, О.Қоңыратбаев, А.Исмаилов, В.Устинов, Д.Қамзабекұлы, М.Қазбек, Ғ.Маймақов, О.Сәбден, М.Әбілтай секілді тұрартанушылар қыруар іс атқарды. 2011  жылы  «Аңыз  адам»  сериясының  тұтас бір нөмірі Тұрар Рысқұловқа арналып, көптеген ғалымдар қайраткердің  қоғамдық және мемлекеттік  қызметіне  сараптама жасады.

Осы  кезеңде  қайраткердің туындыларын жинастыру, кітап етіп бастыру  қолға алынды. 1984  жылы Тұрар  Рысқұлов  еңбектерінің таңдамалы  жинағы, 1997 жылы 3 томдығы, ал, 2007 жылы Елбасының бастамасымен 5 томдық толық жинағы жарық  көрді. «Қазақфильм» киностудиясы «Революция түлегі» атты деректі фильм, режиссер Еркін Рахышев бейнетаспа фильмін  шығарды.

2012  жылы  журналист  Дулат  Әбіш  бастаған  делегация  «Ұлыларға  тағзым»  атты  бағдарламамен Мәскеу  қаласындағы  «Коммунарка»  зиратында жерленген  алаштың  ірі  тұлғалары, мемлекет және  қоғам  қайраткерлері  Тұрар  Рысқұлов, Нәзір Төреқұлов  және  Сұлтанбек  Қожановқа туған жерінен топырақ апарып салып, белгі қойды.

Лесбек МАХМҰТОВ, Түлкібас аудандық Т.Рысқұлов атындағы тарихи-өлкетану музейінің меңгерушісі.