Қос бүйірден құрғақшылық қысып тұр...

Дәулет ТҰРСЫНҰЛЫ, «Оңтүстік Қазақстан».

Жақында әлеуметтік желіден құрғақшылық жайлы түсірілген «Құрғақшылыққа қарсы тұру» деп аталатын деректі фильмді көрудің сәті түсті. Фильмде 1975 жылы еліміздің оңтүстігіндегі Шымкент, Жамбыл, Алматы, Талдықорған және Қызылорда облыстарында болған құрғақшылыққа қарсы күресудегі Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Дінмұхамед Қонаевтың еңбегі дәріптеледі. Біз бүгін немқұрайлы қарап отырған қуаңшылық мәселесін Қазақстанның сол кездегі бірінші басшысы аз ғана уақытта қалай ұтымды шеше алды? 

Оның сырын фильмде айтылған мына бір сөздерден анық аңғаруға болады. Онда «Осы жағдайда республика Үкіметі табиғи апатпен күреске бүкіл елді және материалдық-техникалық ресурстарды жұмылдыру бойынша ең кезек күттірмейтін, маңызды шаралар қабылдады. Адамдар да жоғары жауапкершілікпен еңбек етуде. Машинамен шабуға келмейтін жерлерді, автомобиль, теміржол бойларын адамдар қолмен оруда. Қалалар мен өндірістік орталықтарда зейнеткерлер, студенттер мен оқушылар саябақтар мен скверлердің шөбін орып, дайындауда. Барлық орылған шөп орталық қабылдау пункттеріне өткізіледі. Обкомдар, райкомдар ауыл еңбеккерлерін, өндіріс, көлік, құрылыс қызметінің жұмысшыларын ұйымдастырумен айналысып, олардың күш-қуаты мен күнделікті тәжірибесін қиындықты жеңуге бағыттап отырды» делінген. Білетіндердің айтуынша, сол жылы жерге тамшы тамбай, құба дала қу тақырға айналыпты. Қонаев бүкіл елді құрғақшылықпен күресуге жұмылдырып, қиындықты еңсеріп шығады. Міне, бұл – сол кездегі идеологияның жемісі. Жалпы, қиындыққа ортақтаса білу, реті келсе, көмек қолын созу – қанымызға сіңген қасиет. Қайбір жылы Маңғыстау өңірін құрғақшылық жайлаған кезде біз де шалғы-орағымызды сайлап, осы игі істі бастаған Құрмет бауырымызға қол ұшын создық. Бастама осыдан кейін жалпыхалықтық сипат алып кетті.  

Деректі фильмге арқау болған құрғақшылық мәселесі әлі де өзектілігін жойған жоқ. Қазақстандағы шөлейттенуге қарсы күрес жөніндегі БҰҰ Конвенциясының ұлттық үйлестірушісі Қайрат Үстеміровтің келтірген дерегін естісеңіз, төбе шашыңыз тік тұрады. Оның айтуынша, ел территориясының 180 млн. гектардан астам аумағы тозып кеткен. Яғни құрғап, шөлге айналған. Міне, топырақтың тұзданып, эрозияға ұшырауынан және жерге себілетін химиялық тыңайтқыштардың әсерінен қаншама жерімізді жарамсыз күйге түсіріп алдық. Ал, оның салдары қандай болмақ? Егер шөлейттену үдерісі осы қарқынмен кете беретін болса, алдағы таяу болашақта экономикалық, әлеуметтік және экологиялық бірнеше проблема алдымыздан кесе көлденең шығуы мүмкін. Соның ішінде бірнеше мәселені ерекше атап өтуге болады. Біріншіден, жердің шөлейттенуі елді кедейшілікке ұрындырса, екіншіден, тозған жерден түрлі жұқпалы аурулар тарап, оның соңы өлім-жітімнің көбеюіне алып келуі мүмкін. Үшіншіден, азық-түлік қымбаттап, халық судан тапшылық көре бастайды. Төртіншіден, құнарлы жерлердің азаюынан көші-қон мәселесі туындауы мүмкін. Осылай тізбектей беруге болады. Ең бастысы, экологиялық ахуал күрделіленіп, экономикалық шығын бірнеше есе артуы мүмкін. 

Бұл проблема климаты ыстық, жауын-шашын аз түсетін Түркістан облысында да өзекті. Облыстың жер көлемі 6 млн. 608 мың гектарды құраса, оның 3 млн. 200 мың гектары жайылымдық жерлер. Бірақ, осының барлығында төрт түлік өріп жүр десек, мұнымызға көпшілік сене қоймас. Көбісі игерілмегендіктен, шөл далаға айналудың алдында тұр. Оның сыртында Мырзашөл, Қызылқұм, Бетпақдала сынды ұланғайыр жерді алып жатқан шөлейтті өңірлер бар. Жалпы, құрғақшылықты облыс климатының басты ерекшеліктерінің бірі деуге болады. Климаты ыстық, жауын-шашын өте аз түседі. Оның өзінде түсімі біркелкі емес, барлық жауын-шашынның 80-90 пайызы көктемгі және қысқы кезеңдерге тиесілі. Міне, осы екі фактордың өзі өңірдің экологиялық ахуалына үлкен әсер етеді. Бір жағынан бұған адамдар тарапынан келіп жатқан залалдар да аз емес. Олар ормандарды отап, карьерлер қазып, топырақтың эрозиясын қолдан бұзып жатады. Алайда, бүлінген дүниенің қайта қалпына келуі ұзақ уақытты қажет ететінін ескере бермейміз. 

Құрғақшылыққа ұрынбаудың қандай тиімді жолдары бар? Қайтсек экологиялық тепе-теңдікті сақтап қала аламыз? Ауызды құр шөппен сүртуге болмас, қуаңшылыққа қарсы облыста бірнеше жоба сәтті жүзеге асырылып жатыр. Оның ең бастысы – жайылымдарды суландыру. Оның негізгі көзі жерасты суларына негізделгендіктен, бұл мәселеде құдық қазу ісіне басымдық берілген. Облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының мәліметінше, 2018 жылдан бері өңірге қарасты жайылымдарда мыңға жуық құдық қазылған. Қазір Созақ, Отырар, Мақтаарал, Жетісай, Келес, Сарыағаш аудандары мен Түркістан қаласының маңайын мекендейтін шаруалар осы бастаманың игілігін көріп отыр. Мұның шөбі селдіреген жайылымдық аймақтарды сауықтырумен қатар жердің шөлейттенуіне қарсы әсері бары дәлелденіп келеді. 

Келесі жоба егістік көлемін арттыруға бағытталған. Жобаның мақсаты – суды үнемдеу арқылы егістік көлемін ұлғайту. Мемлекет басшысы жыл басында өткізілген Үкіметтің кеңейтілген отырысында бұған айрықша мән беріп, агроөнеркәсіп саласына су үнемдейтін жаңа технологияларды енгізуді тапсырған болатын. Президенттің айтуынша, бұл жұмыс аймақтарда тиісті деңгейде жүргізіліп жатқан жоқ. 

– Суды көп қажет ететін дақылдарды азайтып, құрғақшылыққа төзімді дақылдарды көбейту керек. Су үнемдейтін технологияны енгізу қажет. Ахуалды жақсарту үшін батыл әрекет жасау керек. Ең алдымен, су үнемдеу технологиясын кең ауқымда енгізген жөн. Шыны керек, біз суды тым орынсыз жұмсаймыз. «Судың да сұрауы бар». Бүкіл ел болып суды үнемдеп пайдалану мәдениетін қалыптастыруымыз қажет. Көрші мемлекеттердің тәжірибесін зерттеп, тиімді тұстарын алу қажет. Елді сумен қамтамасыз ету – аса маңызды міндет, ұлттық қауіпсіздік мәселесі деуге болады. Өнеркәсіпте, агросекторда, коммуналдық шаруашылықта, жалпы, барлық салада суды тиімді пайдалану мәселесіне ерекше мән беру қажет, – деген болатын Мемлекет басшысы.

Осы ретте облыс шаруалары жаңбырлатып суару әдісіне ден қойып жатқанын айта кеткен жөн. Облыс әкімі Дархан Сатыбалды бұл мәселені аудан, ауыл-аймақтарға жасаған жұмыс сапарларында жиі көтеріп, өңір халқын ағын суды тиімді пайдалануға шақырып жүр. Қазір Түркістан қаласының маңында тұратын шаруалар АҚШ-тан әкелінген жаңбырлатып суару техникаларын пайдаланып жатыр. Жаңа технология арқылы суды аз жұмсап, мол өнім алуға болады.

Тағы бір табысты іске асып жатқан жобалардың бірі – Түркістан қаласын суландыру бағыты. Соңғы екі жылда 172 шақырымдық екі каналға жөндеу жұмыстары жүргізіліп, 241 шақырым болатын 121 қашыртқы механикалық тазалаудан өткізілген. Осылайша бір кездері аумағы тақырланып жататын қаланың шығыс жақ беті айналасы екі-үш жылда көз сүйсінерлік жасыл желекке айналып үлгерді.

«Шөл даланың падишасы» атанған сексеуілдің топырақты эрозиядан сақтап, құм көшкінін тоқтатуға септігі аз емес. Қазақстандағы сексеуілді ормандардың ең үлкені Түркістан облысында шоғырланған. Шөлді аймақтарға сексеуіл отырғызу – облыста ұзақ жылдардан бері жалғасып келе жатқан игі шаралардың бірі. Мұның сыртында қаншама орман қызметкерлері жердің шөлейттенуіне қарсы тынымсыз еңбек етіп жатыр.   

Сайып келгенде, мұның бәрі – қасиетті Жер-ананы шөлге ұрындырмаудың амалы. Шөлейттену сынды жаһандық проблеманың тек Түркістан облысымен ғана шектелмейтінін көріп отырмыз. Себебі, шөлейттенген жер көлемі жыл сайын ұлғайып барады. Сондықтан көл-көсір өнім алудан бұрын бізге киелі даланың табиғи қалыбын сақтау маңызды. Дархан даланы тиімді пайдаға асыра білсек, қасиетті Жер-ана бізді ризықтан қыспайды. Тек бұған баршамыздың да жауапты екенімізді естен шығармағанымыз абзал.