«Біз аталарымыз биік деңгейге көтерген сөйлеу мәдениетінен көз жазып қалдық...»
Тарих ғылымдарының кандидаты, Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті тәрбие жұмысы және жастар саясаты департаментінің директоры Қайрат Анарбаев қазақы таным түсінікке қатысты бірнеше еңбек жазып, бабалар өсиетінің құнын көпке ұғындырып жүрген ғалым. Айтары аз емес ғалымға арнайылап барып жолықтық. Ал, ол әңгімесін:
– «Жөргем» дегеннің не екенін білесің бе?», – деп өзімізге қарсы сұрақ қоюдан бастады.
– Әрине. Қазақта оған қатысты «Жүргенге жөргем ілінер» деген мақал бар.
– Ия, ондай сөз бар. Бірақ, көпшілік сол сөздің мән-мағынасын терең түсіне бермейді. Бүгінде тоқшылық па, ысырапшылдық па, білмеймін, осы жөргемнен жасалған асқа мұрын шүйіре қарап, оны тағам қатарына жатқызбайтындар көбейді ғой. Жөргем айналдырып тазалағанды бейнет тірлікке балап, оны лақтыра салады. Әйтпесе, кезінде бұл асты ашқұрсақ талай жолаушы талғажау етті.
Ертеректе ата-бабамыз басқа жаққа қоныс аударып көшіп бара жатқанда, «бізді де бір жолаушы «мұнда ел бар еді» деп іздеп келер» деп мал сойып, соның ішектерін ағашқа іліп кететін болған. Белгілі бір мақсатпен жол жүріп келе жатқан адам сыбағасын суға қайнатып, пісіріп жеп, қарын тойдырған. Ел аузындағы «Жүргенге жөргем ілінер» деген сөз содан қалған.
Қазақ халқының дәстүрлі ұғымында жолаушы өз үйінен 40 қадам ұзап шыққан соң «мүсәпір» делінеді. Дінімізде үш адамның дұғасы қабыл болады. Соның бірі – мүсәпір. Бабаларымыз осы жағын да ескерген болуы керек. Алайда, кешегі отаршылдық саясат халқымыздың болмысын танытатын жөн-жоралғыларымызды, дәстүрлерімізді ұмыттырып жіберді. Соның салдарынан кейінгі ұрпақ байырғы сөздердің мән-мағынасын ұғына алмай келеді.
– Тағы бір мысал келтіріңізші...
– Халқымыз «оттама», «оттапсың» деген сөздерді сөзін жақтырмаған адамға қарата айтады. Осы сөздің төркінін білесің бе?
– «Көп сөйлеме», «не болса, соны айтпа» дегенді білдіреді.
– «Оттама», «оттапсың» деген сөздің төркініне тереңірек бойласаң, алдыңнан «осы не оттайды?» деген сауал шығады. Әрине, мал оттайды. Олай болса, аталарымыздың осы бір «оттама» деген тыйым сөз арқылы «адамдық кейпіңді жоғалтпа» деп тұрғанын аңғаруға болады. Әне, көрдің бе, қазақ ұрпағына ойнап сөйлесе де, ойлап сөйлеуді мықтап ескерткен халық. Сондықтан да «оттама» деді. Тікелей «малсың» дейтін болса, ағайынның, бауырдың арасы ажырап кетеді. Бірліктен кетеді. Бабаларымыз әңгімелесіп отырған адамның сөзін, өзін жақтырмаса да оған осы астарлы мағынаға ие сөздермен жауап қайтару арқылы құрмет көрсеткен. Орынды сөйлеп, өзін де өзгеге сыйлата білген.
«Арда» деген сөздің де мәнін бүгінде екі қазақтың бірі түсіндіріп бере алмайды. Меніңше, осы сөзде біздің ұлттық кодымыз жатыр. Арда ему – уызға жарыған, тойынып бұла өскен, енесін қыста тоқтатпай, келер жазға дейін емген деген мағынаны білдіреді. Ол тек тай-құлынға қатысты айтылады. Қазақ халқы кейде тұқымға айғыр болатын, яғни болашақта үйірді ұстайтын, тектілікті сақтайтын жылқы төлін қолдан арда емізген. Міне, сондықтан да «арда» сөзін жылқымен жаны бір қазақ ұлттың уызына тойған, дәстүрі мен салтын берік ұстанған ұрпағына қолданған. Яғни соған лайықты іс жасағандарды «ұлттың арда ұлдары» деген.
Тоқ етерін айтсақ, біз тек байырғы сөздердің мән-мағынасынан ғана емес, бабаларымыздың дүниетанымынан, ұлттық ойлау қабілетімізден де айырылып барамыз. Оған көз жеткізу үшін сөз тіркестеріне де үңіліп көрейік. Бабаларымыз өздеріне сырттан тылсым құдіретті күштің әсері барын о бастан байқап-білген. Мысалы, «жоғарылау» немесе «төмендеу» деген ұғымдарды алып қарайық. Бұлардың мағыналары қарама-қарсы екі бағытқа бағытталған. Қазақ қуанғанда, шаттанғанда, тіпті мақтанғанда «төбем көкке бір елі жетпей тұр» деген тіркесті қолданады. Ал, керісінше басына қайғы түскенде «төбемнен жай түсті», «қайғыға баттым», «бауырымды көтере алмай жаттым», «жерге кірдім» дейді. Бұл жерде Тәңірге, көкке жетудің, оған қарай ұмтылудың көңілге қуаныш ұялататынын сөз астарынан, ой астарынан анық байқаймыз. Ал, керісінше, «жерге кіру» деген сөз тамұққа қарай қозғалу, Тәңірі жолынан, қолдауынан алыстау деген мағынаны білдіреді.
Міне, көріп тұрсыз ба, қандай да болмасын ұлттың өзіндік ойлау жүйесі, дүниені бейнелеу тәсілі бар. Соның ішінде олардың ішкі ерекшелігі, тыныс-тіршілігі, сезімі, дүниетанымы, адамдардың өзара қатынасы, құндылықтарды түсіну мен қабылдау формасы болады. Біздің ойлау жүйеміз сонау сақ заманынан бері қалыптасып, дамып келеді. Бұл сол заманның ғұламаларынан қалған афоризмдерден анық байқалады. Айталық, Анахарсис оқымыстыдан біреу «өлі мен тірінің қайсысы көп?» деп сұрайды. Ал, сен қайсысы көп деп ойлайсың?
– Білмейді екенмін, расында да қайсысы көп?
– Тағы бір сұрақ қояйын. «Жүзуші» деп алдымен кемені айтамыз ба, әлде кемедегі кісіні айтамыз ба?
– Бұл да қызық сұрақ екен...
– Анахарсис оған дәл осылай қарсы сұрақ қою арқылы жауап берген. Демек, ғұлама ойының ұшқырлығымен жөнсіз сұрақ қоюшыларды орнына қойып қана отырмаған, мына жалғанның мәнін философиялық тұрғыдан ұғынуға ой да тастаған деп санауға болады. Афиналық бір азамат оның сақ екенін бетіне салық қылыпты. Сонда ол: «Мен үшін елім қайғы, ал, сен еліңе қайғысың» депті. Ал, «Адам бойындағы бақ пен сорға бірдей себепші болатын не?» деген сауалға «Тіл» деп жауап беріпті. Ғұлама бұл сөздері арқылы елінің келешегі үшін қам жеп жүргенін жеткізіп, өзгелерді тілмен болса да кемсіту ешкімге жақсылық әкелмейтінін, жалпы тілден сақтану керектігін ұғындыруға тырысады. Қазақ фольклорында да «тілге» байланысты «Басқа пәле – тілден», «Ең тәтті де, ең ащы да тіл» деген секілді тәмсілдер көп. Олар ұрпақтан- ұрпаққа тарихи сабақтастықта жетіп келеді.
Жалпы, қазақ халқы кісіні сөзіне қарай бағалаған. Оның солай екенін дәлелдейтін түйінді мысалдар жетерлік. Оларды тіпті әлі күнге дейін ел аузында айтылып жүрген қанатты сөздерден де байқауға болады. Мысалы, келген кісіні киіміне қарап қарсы алып, сөзіне қарап шығарып салатын қасиетімізді алайық. Адам иманды сөзді айтса, бірлікті, жақсылықты тілге тиек етсе көптен құрмет көретіні, ал, бос сөз айтар болса қанша жерден бай-бағлан болсын, елдің ықыласынан қағылатынын бабаларымыз осы бір- ақ ауыз сөзбен ұқтырып отыр.
Бүгінде бізде кісіні киіміне, мінген атына қарап қарсы алу бар да, сөйлеген сөзіне қарап шығарып салу жағы кемшін түсіп жатыр. Кейде есімі мен атағынан ат үркетіндердің сөзінің салмағы болмаса да тыңдаймыз. Ал, ойлы бауырларымыздың үнін естуге, пікірімен санасуға сараңдық жасаймыз. Бұдан шығатын қорытынды, отарлауға дейін биік деңгейге көтерілген сөйлеу мәдениетінен кейінгі ұрпақ көз жазып қалды.
Әйтпесе, қазақ халқы шешендік пен суырып салма ақындық қасиеттерінен бастап, аяғы мысқылға толы әзіл әңгімелер арқылы ұрпағына әрбір айтылған сөзге байыппен қарау керектігін жеткізіп отырған. Мысалы, бірде Қожанасырдың кедейлігін бетіне басып, мұқатпақшы болған біреу «Қожеке, ана біреу ыдыс толы палау әкетіп барады екен» депті кекесінмен. Оған Қожекең «Е, одан маған не пайда?» деп жауап қайтарады. Ал, анау Қожанасырды одан әрі келемеждемек болып, «мүмкін, сіздің үйіңізге бара жатқан болар?» деп қуақыланады. Сонда Қожекең: «Одан саған не пайда?» деп келте қайырып, сазайын берген екен.
Той туралы да айтайын.
– Айтыңыз.
– «Той – Құдайдың қазынасы» деген ғой. Ол уақытта бүгінгідей, оңтүстікше айтқанда «тойана» дәметушілер болмаған. Той жасаушылардың есіл-дерті көптің ризашылығына бөлену болған. Тойға жиналған қауым той иелеріне бата берген. Тіпті, той бермесе де сол тойдағы бата-тілектерден үміт етушілер тойға ағылып, қуанышты бөліскен. Бұл ойымызды қазақтың «Той десе қу бас домалайды» деген сөзі одан әрі айқындай түседі. Алдымен «қу бас» деген сөздің мәніне тоқталайық. «Қу бас» дегеніміз – артында ұрпағы жоқ адамдар. Олар тойға көптің «осындай той бәрімізге жұғысты болсын», «той көріңдер» деген батасына қол жаю мақсатында барған.
– Түсінікті, енді ойымызды қорытындыласақ...
– Бұдан шығатын қорытынды, ата-бабамыздың сөзінің түп-төркінін ұқпасақ, оның мағынасын білмейтін болсақ, олар бірте-бірте біздің қолданысымыздан шығып, ұмытылуы мүмкін. Яғни архаизмге айналуы ғажап емес. Өздеріңіз білесіздер, бүгінгі ұрпақ әлемдік өркениетке қарай бет алды. Сондықтан да бізге қазір барынша бабалардың бүгінге жеткен дана сөздерін, өсиет-ұлағаттарын ұлықтап отыру керек.
Шіркін, көзін тапса көшелердегі билбордтарды осы бағытта тиімді пайдалануға болар еді. Оларға ұлт жанашырларының өсиеттерін жазып қоятын болсақ, бабалар сөзінің құнын өзіміз ғана ұғып қоймай, өзгелерге де ұқтырар едік. Әрбір сала маманының жұмыс үстелінің үстінде бабаларымыздың жауһар сөздері жазылған дүниелер жатса, қандай керемет! Қысқасы, бүгінгідей күнкөрістің қамымен ғана жүре берсек, ертең осы барымыздың өзінен айырылып қалуымыз әбден мүмкін.
– Әңгімеңізге рахмет, бабалар сөзін бағалай жүрейік!
Сұхбаттасқан Дилара БИМЕНОВА,
«Ońtústik Qazaqstan».