Темір ата жайлы не білеміз?

Шымкент қаласында Темір аталығына арналған еңселі ескерткіш кешені тұрғызылып, алдағы уақытта ашылу жоспары белгіленіп отыр. «Жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын жер, өзін ғана білген ұл, құлағы мен жағын жер» деген қазақ жұрты түп тегін білуге ежелден-ақ көп көңіл бөлген. Қазақ халқының тарихын толықтай зерттеп, білу үшін, алдымен, рулар мен тайпалардың тарихын қазақтың өз ішінен шыққан зиялы азаматтардың зерттеуі өте маңызды. Халқымыздың шығу тегін, таралуын баяндайтын шежіре біздің аталарымыз үшін тарих қызметін атқарған. Ол – халықтың этникалық құрылымын анықтап, тұтастығын көрсетуге мүмкіндік беретін төл тарихымыздың нұсқасы, ұлттық рухани мәдениеттің құрамдас бір бөлігі. 

Қазақ халқы үш жүзден тұрып, рулардан құралған біртұтас ел. Ұлы жүз рулары негізін Өгем, Қазығұрт, Түлкібас таулары мен Қаратаудың күнгейін мекендеген Дулат, Сіргелі, Ысты, Қаңлы, Шанышқылы тайпалары құраса, бұлардың ішіндегі ең көбі – Дулаттар. Дулаттан Ботбай, Жаныс, Сиқым, Шымыр, Темір, Шегір аталықтары таралатыны белгілі. Жалпы, Темір ру жайлы айтылатын ауызша аңыз әңгімелер көп. Соның бірі – «шын аты Темірболат екен, кейін болаты қалып Темір атала бастаған» дейді. Осы рудың шығуына байланысты Темірші ата, Темір әулие туралы бірқатар аңыздар да бар. Темір руының аталары туралы деректер тарихшы-шығыстанушы, этнограф Н.Аристовтың «Опыт выянения этнического состава киргиз-казаков Большой Орды и Каракиргизов» атты еңбегінде: «по г-ну Южакову у Чемыра показаны сыновья Чинходжа, у него Темиръ и Чокай» деп жазған мәлімет бар. Ғалым В.В. Радловтың «Из Сибири» еңбегінде «Западное крыло Большой орды: сихым около Чимкента, джамыс, темиръ, шымыръ, ботпай у Аулиеаты» деп берілген екен. 1915 жылы шыққан статистикалық зерттеулер жинағында Темір руының аталарының аты жеке-жеке аталады. XX ғасырдың басындағы «Материалы по киргизскому землепользованию» статистикалық жинақ бойынша Темірдің «Ердес-темир», «Худайсугур-темир», «Уркунчи-темир», «Акберди-темир», «Кран-темир», «Кедей-темир» атты аталар аталынады. Соған қарағанда Темірден таралатын ең негізгі аталар да осылар. Темірлердің негізгі бөлігі Шымкент уезінің Сарыбұлақ болысында жинақталып отырған. Ташкент уезінде біраз Темірлер мекендеді, олар өзін кейде «Темірші» деп те атаған. Темірлердің жауынгерлік ұраны мен таңбасы, малына салған ені туралы бір мәлімет Императорлық Орыс Географиялық Қоғамының Түркістан бөлімі экспедициясының мәліметінде кездеседі. Сол бойынша Ташкент уезінің Атшыбұлақ, Кемербастау деген жерлерінде отырған дулаттың Темір руының негізгі ұраны «Дулат» болған. Сонымен қатар, олардың басқа да өзіндік ішкі рулық аталық ұрандары болғаны айтылады.  

Оңтүстік өңірді мекен еткен көне халықтардың ұрпақтары байырғы баба тарихын қастерлеп, сәулетті ескерткіш тұрғызып отыр. Монументті ескерткіште Темір атадан тармақталатын Ердес, Аман, Есен, Таздар, Ырысай, Дүйсенбі, Кедей, Шерубай, Ақберді, Үркінші, Меңіс, Ақтамберді ру жүйесі жазылған. Бұл орын келешекте ел-жұрт, туристер келетін кешенді құрылысқа айналады деген сенім бар. Біздің қазақ халқы бір-бірін құрмет тұтып, ұлықтаған халықпыз.  Бабаларымызға тұрғызылған ескерткіш – төл тарихқа тұрғызылған ескерткіш деп білеміз. Алыстан көз тартар ескерткішті көрген ұрпақ елжандылық қасиетті бойына қалыптастырып өседі. Бұл игілікті істі руханият құбылысы деуге болады. 

Тарихқа тағзым, өткенге құрмет деген осы. Төбеге қарап тарихын түгендейтін киелі өңірдің мәртебесі әрқашан асқақтай берсін!