Асқар ЖҮСІПБЕКОВ, профессор: «Біз геотехника ғылымы дамыған ұлт екенімізді дәлелдедік»
Соның бәрі намыс үшін еді
– Асеке, мектеп бітірерде таңдауыңыз қалайша Ленинградқа түсті?
– 9-класта мені ата-анам қысқы каникулда Ленинградқа туристік турға жіберді. Невадағы қала маған өте қатты ұнады. Сол сәтте-ақ «мен осы қалада оқимын, Ленинград құрылыс инженерлері институтының құрылысшы-инженер мамандығына түсемін» деп шештім, өйткені, мектепте жүріп-ақ кеңшардағы тұрғын үйлерді салуға қара жұмысшы болып қатысатынмын.
– Геотехниканың – ғимараттар мен құрылыстардың жердің астындағы бөліктерін салу мақсатында жер қыртысын зерттейтін ғылымның еліміздегі ең көрнекті өкілісіз, халықаралық аренада да атыңыз белгілі, Еуразия Ұлттық университетінің Геотехникалық институтының директорысыз. Заманында Қазақстандағы мәртебелі сыйлықтардың бірі – Ленин комсомолы сыйлығы қандай еңбегіңіз үшін берілді?
– Бұл сыйлық маған 1988 жылы «Жұмыс аумағындағы іргетастардың топырақтық негізінің құрылыстық қасиетіне болжам жасаудың ғылыми негіздері» атты еңбегім үшін берілді.
– Ал, халықаралық Н.Герсеванов атындағы медаль ше?
– Ол маған 2015 жылы ТМД елдерінде, Ресей мен Қазақстанды қоса, геотехниканы дамытуға қосқан интернационалдық қызметім үшін, сондай-ақ Санкт-Петербург мемлекеттік сәулет-құрылыс университетінде және Ресей мен Қазақстанның өзге де жоғары оқу орындарында оқу үдерісіне енгізілген оқулықтар мен монографияларым үшін, Санкт-Петербург, Оңтүстік Сахалин,
Хабаровск және Нұр-Сұлтан қалаларында қадалардың негізін орналастыруда, Батыс Қазақстандағы мұнай-кен орындарын игеруде озық геотехнологияны енгізгенім үшін берілді.
– Мәскеудегі Останкино телемұнарасын салған инженер Николай Васильевич Никитин іргетастың тереңдігін бар-жоғы 6 метр еткен екен. Сіз өзіңіз қай жобаға қатысқаныңызды мақтан тұтасыз?
– Біз Нұр-Сұлтан қаласындағы Хан-Шатыр, Абу-Даби Плаза, ЭКСПО-2017-нің «Қазақстан» ұлттық павильоны тәрізді заңғар ғимараттардың іргетасын салуға қатысқанымызды мақтан тұтамыз.
– Ғалым болғысы келетін жастар көбейейін деді ме?
– Жылдан жылға көбейіп келеді. Бұрын құрылысшы мамандығына бір жылда 1-2 докторант қабылдаушы едік, соңғы екі жылда 10 докторанттан келді. Сондай-ақ, Африка, Азия елдерінен, Ресейден де докторанттар келуде.
– Институтыңыздың деңгейі өзіңізді қанағаттандыра ма?
– Қанағаттандырады, бірақ, лабораториялық және түздік геотехникалық жабдықтар ұдайы жаңартып отыруды талап етеді.
– Асеке, бүгінгі таңда институт қандай шаруамен айналысып жатыр?
– Біз 2019 жылы қазанда Тайвань елінің астанасы Тайбэй қаласында 16-азиялық өңірлік геотехникалық халықаралық конференцияның жұмысына қатыстық. Мұндай конференция Азия, Америка, Африка және Еуропа елдерінде төрт жылда бір рет өткізіліп тұрады. Қазақстанның Геотехникалық қауымдастығы Халықаралық Геотехникалық қауымдастығы қатарына 1997 жылы қабылданған болатын. Біз оның жұмысына белсенді түрде қатысып жүрміз, түрлі конференциялар, семинарлар өткіземіз, шетелдерге барып лекция оқимыз, «Геотехника» бағдарламасы бойынша студенттер мен докторанттарды оқуға жібереміз. Ал, 16-азиялық өңірлік конференцияға біз жай ғана қатысу үшін барған жоқпыз – келесі, 17-азиялық өңірлік конференцияның бізде, Нұр-Сұлтан қаласында 2023 жылы тамызда өтуі үшін жасырын дауыс беру арқылы өтетін байқауға қатысуға бардық. Мұндай байқау Азияның 26 елі қатысатын конференцияда қаралатын көп мәселенің бірі ретінде қойылады.
– Олимпиада ойындары секілді ме?
– Иә. Біздің қарсыласымыз Тайландтың астанасы Бангкок қаласы болды. Біз астанамыздың тұсаукесерін, таныстырылымын жоғары деңгейде өткіздік. Ал, ол бізге оңайға түскен жоқ. Қазақстан, оның ішінде Нұр-Сұлтан қаласы жайлы ағылшын тілінде жақсы түсірілген фильмді үлкен қиындықпен таптық. Бұл мәселеде бізге Нұр-Сұлтан қаласы әкімдігінің көмегі көп болды.
Одан бөлек үлкен делегация алып баруымыз керек еді, өйткені, геотехникамен айналысатын ғалым Қазақстанда жалғыз профессор Асқар Жүсіпбеков емес қой, оның артында жасы бар, жасамысы бар, қаншама белсенді ғалым тұр! Делегация құрамын жасақтаумен өзім айналыстым, Нұр-Сұлтаннан басқа Қарағанды, Теміртау, Алматы, т.б. қалалардағы ғалымдарды, өзімнің докторанттарымды қостым, конференцияға барлығы 40 шақты адам бардық.
Сол кезде біз өзіміз мүлдем күтпеген кедергіге кездестік – көп университет басшылығы бұл ғалымдардың 3-4 күнге Ыстықкөлге немесе басқа жаққа демалуға кетіп бара жатпағанын, олар елдің намысын қорғауға бара жатқанын түсінбей, қызметкерлерін жібергісі келмеді. Делегация мүшелерінің көбісі өз ақшаларына барып келді, сол ақшаны отбасыларының қажетіне жұмсауларына болар еді ғой?! Олар конференцияда ғылыми баяндамалар жасады, біздің ұлтымыз ғылым, оның ішінде геотехника ғылымы дамыған ұлттардың бірі екенін дәлелдеді. Әкімдіктегілер, көптеген депутаттар мен құрылыс компанияларының басшылары, ректор-проректорлар біздің не үшін сау басымызға сақина сатып алып, сосын оны үлкен күшпен жеңуге тырысып жатқанымызды көпке дейін ұға алмай жүрді. Діни съездер, түрлі медиа, экономикалық форумдар өткізіп, ұшақтар тола қонақтардың бар шығынын көтеріп үйреніп қалған, мәселе туса шоу ұйымдастырғандай үш күнде шешіп тастайтын әкімқаралар үшін біздің үш жыл айналысқанымыз, профессорларымыздың конференцияға өз ақшаларына барып келгені нағыз шок болды... Соның бәрі не үшін? Намыс үшін!
Қысқасы, бізге басқалармен емес, өз шенеуніктерімізбен, өз бюрократтарымызбен күресуге тура келді. Бұл мәселеде біз қашан, шіркін, жапондықтардан, америкалықтардан, еуропалықтардан, ең болмағанда көршілеріміз ресейліктерден үлгі алып, солар сияқты қимылдайтын болар екенбіз!.. Мысалы, жапондардан «сіздер осындай іссапарға бару мәселесін қалай шешесіздер?» деп сұраңызшы, олар сіздің сұрағыңызды түсінбейді, «қандай проблема болуы мүмкін?!» дейді. Менің досым, Токио университетінің профессоры Тадатсугу Танака былай дейді: «Мен іссапарға кететін болсам, кафедраның бір мұғалімімен мені алмастыра тұруы жайлы келісемін. Егер оның реті келмесе, топтың өзімен келісіп, сабақты басқа күнге қоямын. Оның да жөні келмесе, топпенен онлайн сабақ өткіземін». Ол бұл жайлы кішкентай ғана есеп жазады, сонымен бітеді бәрі.
Мен 2011 жылы «Болашақ» бағдарламасының аясында Америкада Колумбия университетінде тағлымдамада болдым, 2012 жылы шақырылған профессор ретінде жұмыс істедім. Сонда көргенім: профессор өзі дәріс өткізетін топпен меморандумға отырады, онда дәрісті басқа күні беретінін немесе онлайн сабақ өткізетінін көрсетеді. Меморандумды өзі жұмыс істейтін деканат пен кафедраға жібереді-дағы, іссапарына кете береді. Болды! Басқа ешқандай құжат толтырудың, рұқсат сұрап біреуге барып иілудің, басқаның қажеті жоқ.
(Осы кезде профессордың ұялы телефоны шыр ете қалды. Асекең байланыстағы әріптесіне «тиісті құжатқа қол қойдым, жазылып кетіңіз, ауырмаңыз, сіз бізге керексіз» деп жатыр. «Қолдау көрсеткеніңіз үшін үлкен рахмет! Біз Бағдатты америкалықтарға бермейміз, «тарт қолыңды Ирактан!» дейміз» деп жарасымды әзілдеп қояды).
Сөйлесіп болған соң «Санкт-Петербургтан профессор Мангушев Рашид Абдулович қой» деді-дағы, сөзін ары қарай жалғады:
– Ирак елі өзінің бірінші геотехникалық конференциясын өткізбекші. Олардың бұл мәселеде тәжірибесі де, таныстары да әлі аз болғандықтан, соғыстың зардабы бар, менен көмек сұраған, мен шамам келгенше жәрдемдесіп жатырмын. Питерлік жаңағы Мангушевті баратын еттім, ирандық профессор Қази менен мумбайлық (Үндістан) әріптесіміз Ипанкарды шақырдым, өзім барамын» дедім. Осылайша төрт мықты «шақырылған профессор» тауып бердім... Олар енді виза мәселесімен айналысып жатыр.
Құрылыс компаниялары бәсекелесе жүріп үйренді
– Асеке, өз тақырыбымызға қайтып оралайық.
– Иә, иә... Мен осылайша біздегі жағдайды айтсам, олар маған басқа планетадан немесе өткен дәуірден келген адам сияқты қарайды. Сол себепті мен біздің Білім және ғылым министрлігіне халықаралық деңгейге көтерілу үшін түбегейлі өзгеріс жасау керек деп есептеймін. Ал, университеттер үшін халықаралық деңгей деген нені білдіреді? Ол автономия деген сөз. Яғни, профессорлар бай, қуатты болуы тиіс. Мысалы, мен жақында өз студенттерімді наурыз айында Тайваньға жіберемін. Тайвань геотехникалық қоғамы бес студент жіберуді өтінген. Екеуі өзіміздің елден, екі докторантым Ирактан және бір докторант қырғыз қыз болды. Ол жақында қорғаған болатын. Ол іссапарды толығымен Тайвань жағы қаржыландыруда. Бірақ, ол үшін адамда абырой, атақ, байланыс болуы тиіс емес пе?! Қай ректор жібере алады? Жіберсе де мемлекеттің, министрліктің есебінен ғана жібереді. Ендеше, біз сияқты профессорларға мемлекет барынша қолдау көрсетуге тиіс деп ойлаймын. Мысалы, АҚШ-тағы тәртіп бойынша университеттер – ұлттық болсын, жекеменшік болсын, мықты профессорларды өмір бойы, яғни бақилық болғанға дейін жұмысқа алатын болып шарт жасасады. Бұл өте дұрыс шешім деп ойлаймын, іс осылай шешілуі керек. Халықаралық деңгейге көтерілгіміз келсе, бізге де осы жолға түскеннен дұрысы жоқ. Университетте ең басты екі тұлға болуы тиіс – профессор мен студент. Қалғандарының бәрі екінші деңгейдегі фигуралар.
Осы тұрғыдан келгенде біздің байқауда жеңіп шыққанымыздың маңызы өте үлкен болды. Бізді бәрі құттықтады! Біз және айқын басымдықпен жеңдік қой, есеп – он төрт те жеті! Жиырма алты елдің бесеуі жылдық жарғыны төлемегендіктен дауыс бере алмады, жиырма бірі жасырын дауыс берді.
Шынын айтқанда, Тайланд жеңіп кетеді-ау деп ойлағанмын. Өйткені, қытайлық блокқа кіретін тоғыз ел бар: Қытай, Тайвань, Сингапур, Гонконг, Вьетнам, Малайзия, басқа да Оңтүстік Шығыс Азия елдері. Жеңсек те, жеңілсек те есеп айырмасы бір-екі дауыс қана болатын шығар деп едім. Дегенмен, біз жеңіс үшін бар күшімізді салдық. Біріншіден, делегат саны жағынан біз жапондар мен корейлерден кейінгі үшінші делегация едік, сондықтан барлық секцияның жұмысына белсене қатыстық, баяндама жасадық, сөз сөйледік, фильм көрсеттік, арнайы плакат – постер іліп қойдық. Дауыс беретін кабинет алдында бәріміз қазақтың көздің жауын алатын әдемі ұлттық киімімен тізіліп тұрдық. Мен өзім сөйлеген кезде бәрінің назарын әділеттілікке аударуға тырыстым: «Қараңыздар, бұған дейін конференция Жапонияда үш рет, Үндістанда үш рет өтті, Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде де бірнеше рет өтті, сондықтан Орталық Азия елдеріне кезек бермеу бізді кемсіткендік болып табылмай ма?».
Қысқасы, біздің осындай жалықтырмас, сауатты, қызықты үгіт-насихат жұмысымыз арқылы олардың «Қазақстан» деген елді барып көруге, танысуға деген ынтасын ояттық, сол арқылы жеңіске жете алдық деп ойлаймын. Кейін тірліктің бәрі өздері айтқандай «біз Асқарды білеміз, енді Қазақстан деген елді біліп-танығымыз келеді» деген болатын.
– Жалпы, осы ғылыми әріптестік, ынтымақтастық жайына да тоқтала кетіңізші.
– Біз бұл жағынан да бүгінгі заманның биік талабына сай жұмыс істеп жатырмыз деп ойлаймын. Біз докторанттар дайындаймыз ғой, ал, әрбір докторанттың екінші, шетелдік жетекшісі болуы тиіс. Біз әрбір докторантты министрліктің қолдауымен тағлымдамаға екі-үш айға жібереміз. Біздің саламыз техникалық сала болғандықтан, әдетте бұл екі-үш ай бір нәрсені жақсылап үйренуге жетпей қалып жатады-дағы, біздің ғылыми әріптесіміз бір айға, кейде тіпті екі айға да өз есебінен тағлымдама мерзімін созады. Сондықтан біз өзімізге әріптес таңдағанда осындай әлеуметтік мәселені шешуді өз мойнына ала алатын әріптес болуын да ескеруіміз керек.
Олар да бізге өз ғалымдарын жібереді. Мысалы, осы ақпан айының аяғында студент жапон қызы келсе, наурыз айында екі өзбек мұғалімі тағлымдамаға келді. Жазда ол елден үш мұғалім болып кетті. Алыс-жақын шетелдерден, мысалы, АҚШ-тан профессор Виктор Калякин (Дэлавер университеті) келіп лекция оқыды, жапон ғалымы, профессор Акитоши Мочизуки (Токушима университеті) бір жыл сабақ беріп кетті. Қазір жапон профессоры Акира Хасегава (Хачинохе технологиялық институты) докторанттарға дәріс оқуда. Біз өзіміз де барамыз, жас докторымыз Шахов Жанболат Әнуарбекұлы Оңтүстік Кореяда бір ай дәріс оқып келді. Мен де Тайваньға бір айға барып келдім.
– Асеке, сіздің кабинетіңіз шетелдерде көп болатын ғалымның кабинеті екені бірден білінеді, әсіресе, Батыс әлемінің ықпалы күшті екені көрінеді. Таза қазақы бастықтың кең кабинетінде үлкен үстелден басқа ешнәрсе болмас еді. Ал, сіздердің шетелдермен аралас-құраластықтарыңыз күшті екені осы кабинеттен-ақ көзге ұрып тұр. Жағалай небір фотолар, құрал-жабдықтар, диаграммалар... Неткен «милый беспорядок»...
– Өйткені, «активный» адам бізде жалғыз Асқар Жағыпарұлы емес, бәріміз белсендіміз.
– Мамандығым инженер болғаннан кейін, өндірісі өлі мен тірінің арасындағы біздің елде өндіріске, өнеркәсіпке қызметші болуға тиіс банктердің басты рөл ойнап отырғаны, олардың жағдайы өте жақсы екені қатты қынжылтады. Сіз қандай пікірдесіз?
– Сіз зауыт, фабрикаларды, оның ішінде ауыл шаруашылығында қолданатын машина-трактор, түрлі құрал-жабдық шығаратын, бұрынғы «Целиноградсельмаш», Актюбинсксельмаш», «Манкентсельмаш» секілділерді, оның өнімін өңдейтін техниканы айтып отырсыз ғой?
– Иә! Бізде 1991 жылдан бері бірде-бір ірі жаңа зауыт немесе фабрика салынған жоқ қой. Ең озық ел АҚШ-тың өзінде халықтың шамамен 75 пайызы өз ісімен шұғылданғанымен, олардың бәрі жиылып заттық игіліктің 15 пайызын береді, ал, ірі және алып компаниялар қалған 85 пайызын береді ғой.
– Бұл мәселенің ақсап жатқаны рас. Үкімет ондай зауыт-фабрикаларға кемі үш жылға салықтан босату немесе қосымша құн салығынан босату секілді жеңілдіктер қарастырғаны дұрыс болар еді. Соның өзінде өнеркәсіп аяққа нық тұрып, даму даңғылына түсу үшін он жылдай уақыт керек.
– Біз жаңа, заманауи өндіріс ошақтарын салудың орнына «құрылыс – біздің елдің экономикасының локомотиві болады» деген жалаң ұранның соңында кеткен жоқпыз ба, осы? Құрылыс тікелей өндірістің өзі емес қой, жанама өндіріс. Мысалы, автомобиль зауытын шығаруды қолға алғанда, ең болмаса автомобиль жолдарын салуды қолға алғанда солар локомотив болар ма еді... «Американы Америка еткен жолдары» деп бекер айтылмаса керек. Алматы мен Нұр-Сұлтан қалалары арасында әлі жол жоқ. Ұят! Ал, құрылыстың, онда да тұрғын үй құрылысы ғой бізде, соның жағдайы қалай, Асеке?
– Құрылыс алға шығып кетті. Себебі, 2000 жылы жаңа астана құрылысы қолға алынғанда бізге шетелдік компаниялар лап қойды. Олардың арасында жақсысы да, орташасы да, нашарлары да болды. Бірақ, бұл нақты бәсекелестік болатын. Біздің компаниялар бәсекелесе жүріп үйренді, өсті. Өйткені, оларда әбден жолға қойылған құрылым бар, тәртіп бар, мәдениет бар. Олар компания басшысына бағынышты емес. Шетелдіктер де бізден, біздің құрылыс қалыптары мен ережелерімізден үйренді. Техника қауіпсіздігіне 2007 жылдан кейін біздікімен қатар шетелдік қалыптар ендіріле бастады. Әсіресе, әуежай, «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» секілді мега жобаларда. Шетелдік озық техника бірте-бірте кеңестік техникаларды ысырып шығарды. Әсіресе, іргетас құрылысында, заңғар үйлер құрылысында. Лабораториялар да жаңалана бастады. Рас, әртүрлі жағдай, оның ішінде сапасыз құрылыс та орын алып жатты. Бірақ, түптеп келгенде, құрылыс саласы тәртіпке, бір ізге түскендей болды.
Мен ауыл шаруашылығы, өңдеу саласы жайлы оның маманы болмағандықтан ештеңе айта алмаймын. Бірақ, Австралия, Жаңа Зеландия, Исландияда мал шаруашылығының өте күшті дамығандығын көрдім. Олар малдың жүнінен, терісінен адамға қажет өте көп сәнді де сапалы бұйымдар жасап шығарады. Ал, бізде қаншама мал бар, бірақ, әлі күнге дейін осы саланы жолға қоя алмай келеміз...
Мен Жапонияның Амори префектінде болғанымда алманың бірнеше мың сорты бар екенін көрдім және біздің алмамыз ең жақсы алма деп айта алмаймын... Жапонияның сорттары жақсы. Ал, олардың алмадан жасап шығаратын конфет, шырынының, т.б. тағамдарының түрлері сансыз көп.
Сондай-ақ, жолдағы әжетханалардың біздегідей емес, әдемілігі, тазалығы назар аудартады. Кафеге кірсең, кеткің келмей қалады. Кофесін тіпті айтып жеткізе алмаймын. Жапония ғана емес, Германия, Оңтүстік Корея, Тайвань секілді елдерде барлығы адам үшін, адам сұранысын ең жоғары деңгейде қанағатттандыру үшін жасалған. Университеттері жайлы тіпті сөз жоқ...
Жапондарды табысқа мәдениеті жеткізді
– Дегенмен, университет жайлы тағы бір-екі ауыз сөз айтпасақ болмас. Сіз мамандығыңызға байланысты өзіміздегі жағдай мен дамыған елдердегі жағдайды салыстыра алатын адамсыз. Басқаны айтпағанда, ғылыми даму жағынан олар қайда, біз қайдамыз, соған да тоқталыңызшы.
– Салыстыру өте қиын. Себебі, оларда басқа білім мен ғылым жүйесі, бізде басқа жүйе болды. Мысалы, америкалық жүйе бойынша аспирант пен докторантты дайындау кезінде олар міндетті түрде бір жылдық курста оқиды, бізде ондай болған жоқ.
Мысалы, оларда біз енді-енді түсініп келе жатқан Хишер индексі бар. Біздің мықты ғалымдардың индексі төрт ия беске тең болса, оларда бұл көрсеткіш жиырма бес немесе отызға тең... Сондықтан грант мәселесінде бізге алыс шетелдіктермен күресу қиындау. Ағылшын тілін де олардай білмейміз. Сол үшін біз Ресей елінің гранттарын иеленуге көбірек ұмтыламыз. Қазақстан азаматы болсақ та өзіміздің ісімізді заңдастырып аламыз, салық коды мен зейнеткерлік кодты аштырып аламыз.
Екіншіден, керек деректің бәрі ағылшын тілінде бар. Орыс тілінде оның жүзден бірі де жоқ. Сондықтан шетел тілін, яғни ағылшын тілін білмеу деген олар үшін миға сыймайтын нәрсе. Америкалықтар көбінесе жеке бәсекеге дайынырақ, жапондар командалық бәсекеге дайынырақ келеді. Бірақ, екі жағы да қажет жерінде бәсекенің екінші түріне тез арада дайын бола алады. Олар бесіктен белі шыға салысымен бәсекеге үйренеді, бізде ол жоқ...
Үшіншіден, оларда ғылымда да бәсеке! Бізде ол да болған емес. Профессор грант ұтып алу үшін өзі секілді жүздеген адамнан озу керек, жұмысқа тұру үшін Жапония мен Оңтүстік Кореяда бір орынға жүз профессордан өтініш түседі. Барлық жерде бәсеке. Демек, кез келген адам үнемі жараған бәйге атындай бабында жүруі тиіс. Сәл тоқтадың ба, өзгелер сені басып озып кетті дей бер.
Төртіншіден, лаборатория жүйесінің өзі, университеттердің жабдықталу жүйесі бізден он есе, жүз есе жоғары болды. Оларда компьютер, ноутбук күнделікті өмірдің бір бөлшегіне айналған кезде бізде олар жоқ еді. Бірақ, біздің ғалымдарды олардан қалмауға итермелеп отырған күш – тағы да сол біз де жақсы маман дайындай аламыз деген намыс еді! Ал, жақсы оқыту үшін тиісті деңгейде жарияланым жасап отыруымыз керек. Ол үшін тиісті, биік деңгейде жұмыс істеу керек. Ондай жұмыс үшін жақсы лабораториялық база немесе жақсы лабораториялық сынақ жасау қажет. Біз натуралық сынақты өзімізде, лабораториялық сынақты шетелде жасайтынбыз, қазір оны да өзімізде жасаймыз, өйткені, біздің лабораториямыз жаман емес. Жекелеген жабдықтар жағынан деңгейлеспіз, бірақ, біз керемет бір жабдық әкелеміз-дағы, соның амандығын тілеп қалтырап-дірілдеп отырамыз, ал, оларда ондай жабдық, жөндеуге керек қосалқы бөлшектер, өндірістік шеберхана өте көп қой! Лабораториялық жүйе жағынан оларға жете алмаймыз, бірақ, алаңда сынау жағынан өте мықтымыз, себебі, оларда бәрі салынып тасталған, осы тұрғыдан оларды қызықтырамыз.
– Бәрі салынып қойған дегеннен шығады, мен жақында «жапондарда ешбір елде жоқ ерекше мәселе бар – оларда алға ұмтылуға деген ынта жоқ, бәріне қолы жетіп қойған, жерге жұмақ орнатып қойған» деген пікірді оқып едім. Сонау сексенінші жылдардың өзінде америкалықтар «біз жапондарға ешқашан жете алмайды екенбіз, бұл басқа ел емес, бұл басқа планета» деп мойындағаны есімде...
– Әрине, жұмақ орната қойған жоқ, бірақ, жақындап қалды... Дегенмен, дұрыс айтады, жапондарды қуып жете алмайсыз, олар басқаның бойы жетпейтін биікте!..
– Ал, оның сыры неде?
– Мені де осы сұрақ қатты қызықтырды... Өзіңіз білесіз, соғыстан соң америкалықтар немістерге де, кәрістерге де, жапондарға да көмектесті. Бірақ, олар бір мәселені – жапондардың өте намысқой халық екенін ескермеді.
– Асеке, кешіріңіз, генерал Макартурдың АҚШ президенті Эйзенхауерге жолдаған бір хатында «...мына жалқау жапондар» деп жазатыны бар ғой?
– Мүмкін... Қалай болғанда да Американың атом бомбасын тастауы жапондардың намысын қорлады. Олар ұлтын көтеру үшін тәулігіне 24 сағат жұмыс істеді. Нәтижеде америкалықтардан озып кетті. Мен досым Тадатсугу Танакадан: «Америка көп елге көмектесті, бірақ, солардың ішінде Жапония ғана шырқап алға шығып кетті, ол ненің арқасында мүмкін болды?» деп сұрағанымда, досым көп ойланды. Тек бір аптадан кейін жауап берді: «Мен ойлап-ойлап, түптеп келгенде, ол біздің мәдениетіміздің арқасы деген түйінге келдім. Мәдениет плюс оқу-білім плюс техника плюс еңбекқорлық плюс табандылық мақсатқа жеткізді. Бірақ, ең бастысы мәдениет».
– Мәдениеттің де руханият секілді негізі намыстан тұрады, ол болмаса өмір сүре алмайды дейсіз ғой?
– Иә. Кеше кәрістер, бүгін қытайлар «жапондардан басып озамыз» деп жатыр. Оза алмайды. Мүмкін емес. Европалық немесе америкалықтар тұрғай, азиялықтардың өзі үшін мүмкін емес...
– Асеке, ғылымның өзіңіз таңдаған саласында сіз әлемдік деңгейде атыңыз бар адамсыз. Сол атқа ие болу қаншалықты қиын?
– Атыңыз дейсіз бе?.. 2009 жылдан 2013 жылға дейін мен Халықаралық Геотехникалық қауымдастықтың Азия бойынша вице-президенті болдым. Оған да конференцияда өткен байқауда, жасырын дауыс беру нәтижесінде жеңіп шығып, сайландым. Менімен қатар сайлауға иран, қытай және жапон ғалымы түсті. Жюриде 21 елден 21 адам отырды. Ол сайлауда дауыс беруге дейінгі күрестің қандай болғанын сіз тіпті көз алдыңызға да елестете алмайсыз!.. Өзіңнің ұзақ жылдар бойғы еңбегіңді, шәкірттеріңнің еңбегін, өзіңнің белсенділігіңді көрсете білуің керек...
Мен жапон ұтатын шығар деп ойладым. Ирандық бір дауыс алды. Жапон төрт дауыс алды. Қытай алты дауыс алды. Ал, қазақ тоғыз дауыс алды! Төрт жыл бойы мен сол жапондарды, қытайларды, кәрістерді, т.б. басқардым ғой.
– Жапондарды көп айтып жатырмыз... Көрші өзбек халқында «Құдай талант-дарынды қазаққа берген, қадырын бізге берген» деген сөз бар. Жан басына шаққанда, пайыздық тұрғыдан алғанда расында да қазақтай талантты халық жоқ! Бірақ, француздың Карлы, немістің Бисмаркы, орыстың Петрі, қытайдың Дэн Сяопині, жапонның Мэйдзиі сияқты біздің басымызды біріктіріп, талант-дарынымызды сыртқа шығаратындай жағдай жасаған басшы қазақ тарихында болған емес. Сол жапон, дұрыс атауы - жапан, және оның қазақша-жапонша мағынасы бірдей – «жапан түз», «қиыр шет», «айдала» дегенді білдіреді, сол жапондарыңыз сол аралдарды бұдан 2 мың жыл бұрын Алтай тауынан барып басып алған, қазақтың бір қалың тармағы. Бұл – менің сөзім емес, осы саланы зерттеп жүрген кейбір ғалымдардың сөзі. Оларға түр-түсі жағынан ең ұқсас халық – қазақ. Күніміз туса сол жапонды ең бірінші болып басып озатын да біз болатын шығармыз, қалай ойлайсыз?
– Жақын болашақта олардан ешкім оза алмайтынының сыры олардың мәдениетінде дедік. Олардың басқалардан мойны озық болуы – болмыс-бітімі мен ұстанымында. Мен 1990 жылы Жапонияға алғаш барғанымда, олардың доллардың не екенін білмейтінін көріп таң қалғанмын. Олар бүгінгі таңға дейін де долларды білмейді!..
– Білмегені өте дұрыс! Өзінің керемет иені тұрғанда басқаны не етеді?
– Екіншіден, олардың көбі бүгін де ағылшынша білмейді...
– Мұнысы да дұрыс! Соған бола көштен қалып жатқан жоқ қой?!
– Үшіншіден, олар ең жақсы затты өзінде қалдырып, экспортқа екінші сортты затын шығарады.
– Жүз пайыз дұрыс! «Әулие болсаң алдымен өзіңді жарылқа» деген.
– Төртіншіден, олар не істесе де идеалға жақын етіп, не шығарса да ең жақсы етіп шығарады. Ең жақсы кофе – жапондікі! Ең жақсы виски – жапондікі! Ең жақсы шай, ең жақсы сигарет – бәрі-бәрі жапондікі! Автомашина, электроника туралы айтпай-ақ қояйын.
– Міне, қазақ пен жапонның түбі бір халық екеніне мен де сізге бір дәлел келтірейін. Тоқсаныншы жылдардың басында Елбасы Н.Назарбаев: «Біз әлемдегі ең озық техниканы, ең жақсы зат-бұйымдарды шығаратын болуымыз керек» деген өте дұрыс сөз айтып еді. Кейін қасындағы Терещенко: «Біз автомобильді «Мерседестен» артық етіп шығара алмаймыз, сондықтан әлімізді біліп, шамамыз келетінін істейік» деп, дұрыс бағыттан айнытып жіберді...
– Жапондардың ешкімге жеткізбейтінінің тағы бір себебін айтайын. Олардың үйіндегі ең жақсы бөлме – туалет! Унитаз толығымен компьютерленген! «Уош-туалет» деп аталады, қағаз керек емес, өзі «дәрет алғызып», өзі жуып-шайып береді... Судың жылы-салқын болуы да қалауыңызға қарай реттеліп тұрады.
Енді мен сізге ешкім жапонға жете алмайтынына ең күшті дәлел-көзірімді келтірейін. Жапонның дәстүрлі діні – сентоизм, оған кейін буддизм қосылған. Осы екі дінді ұстанушылар бастапқы кезеңде бірін-бірі аямай қырумен болыпты. Сосын ақылға келіп, бір үйдің ішіндегілер жартысы сентоизмде болса, жартысы буддизмді бейбіт түрде ұстануға көшіпті...
– Асеке, Жұбан Молдағалиевтің «мен қазақпын мың өліп, мың тірілген» деген сөзі жүз пайыз шындық, бір сүйем асыра айтылған ештеңе жоқ онда. Қазақ та дамыған елдер көшіне қосылып үлгерер деп үміттенейік. Сол қиын жолда кейбіреулердің түсінуге өресі жетпей жүрген еңбегіңіз жана берсін!
Сұхбаттасқан Өмірзақ АҚЖІГІТ, «Ońtústik Qazaqstan».