Түркілік дүниетаным және ислам философиясы

Әл-Фараби Түркістан топырағы – Фараб аймағынан шыққан ірі ойшыл, философ ғалым. Ол тек ислам өркениеті үшін ғана емес, Батыс пен Шығыста ақыл-ойдың айқын тіршілік ету тұжырымдамасын жасаған данышпан.

Өткен ғасырда Батыста мемлекет пен дін, философия мен ғылым, ғылым мен дін, теизм мен атеизм, экзистенциализм мен болмыс туралы пікірталастар ушыққан кезде әл-Фараби мұраларының ең бірінші сұранысқа ие болуының астарында осы мәселе жатыр.

Бұл сұраныс бүгінгі зайырлы мемлекет Қазақстан үшін де өзектілігін жойған жоқ. Себебі, мемлекет пен дін қатынасында, ақыл мен нақылдың арақатынасын нақтылауда Фараби мұрасына зәру екендігіміз айдан анық. Әл-Фарабидің 1150 жылдық мерейтойы қарсаңында «Фараби не дейді?» деген мәселеге жауап беруге дайынбыз ба? Біз бұл жерде ұлы ойшылдың бір қырына – түркі ислам философиясы тұрғысынан оның өркениеттік бастамашылдығына қысқаша тоқталмақшымыз.

Түркі-ислам философиясы – кәлам, сопылық, фикх және т.б. салалардағы ғылым өкілдері мен олардың еңбектерінің жемісі. Әл-Фарабидің адамдық таным мен құдайлық таным арасындағы исламдық ғылым, философия және дінаралық қатынасын логикалық әдістермен айқындағаны белгілі. Ұлы ойшыл өз еңбектерінде физикалық және метафизикалық, яғни транцендентальды әлемнен бастап тұтастай себептілік арқылы адам мен қоғамның осы әлемдегі табиғи жағдайын және болуы тиісті күйіне байланысты түсіндірме жасауға тырысқан.

Оның пікірінше, өзін-өзі білетін транцендентальды «бірінші Болмыс пен Себептен» белгілі жүйе мен тәртіпке сай орналасқан әлем толығымен пайда болған соң адам мен қоғам жаратылған. Басқаша айтар болсақ, Фараби философиясында әлем екіге бөлінеді. Бірі – адамның тіршілік ортасы саналатын физикалық әлем, екіншісі – метафизикалық әлем. Бір жағынан транцендентальды саналы болмыстар (10 сана, 9 планета) мен аспан денелерінің орналасқан әлемі, әсіресе соның ішіндегі «белсенді сана» адамның ең жоғары таным көзі болып табылады.

Физикалық әлемде барлығы рет-ретімен – алдымен материя, төрт элемент пен минералдар, яғни жансыз денелер, кейіннен өсімдіктер, жануарлар мен адамдар сияқты жанды денелер жаратылған. Фарабидің ойынша, адам болмысынан бұрын пайда болған минералдар, өсімдіктер мен жануарлар адамның қалыптасуына қатысты. Ал, адам уақытқа тәуелді, ақиқатты танитын, жақсыны қалайтын (ихтийар) ерекшеліктері бар, әлемдегі ең құнды болмыс екеніне қарамастан, оның шектеулі болмыс екендігі түйінделеді. Демек, адам кемелденуге мұқтаж. Осы нұқсандығын ол уақыт ішінде жоя алатындығы үшін, адамның тарихы – оның кемелдену үдерісінің тарихы болып саналады.

Міне, осы ұстаным исламдағы кәлам, философия және сопылық мектептерінің негізгі арқауы болды. Фарабидің сөзімен айтқанда, адам – потенциалды білу қуаты бар, «потенциалды ақыл, ойлаушы, ойланылған» болмыс. Адамды потенциядан әрекетке түсіретін нәрсе – себептілік байланысындағы болмысқа қатысты міндетті таным. Фараби философиясында адам өз болмыстық тіршілігін таным арқылы жүзеге асырады. Сонда Фараби түсінігінде таным мен болмыс немесе таным арқылы бар болу тең ұғым. Адам – уақытқа қатысты болмыс. Адамға өз уақытының шарасынан асып кемелдікке, бақытқа жетуі үшін бір ғана таным жеткіліксіз, оған қоса амалды да жүзеге асыруы шарт. Бұл Құрандағы білім алу, оны жүзеге асыру ұстанымымен үндеседі.

Адамдық болмысты толық қалыптастыру өлімнен соң тоқтайды. Сондықтан адамның алдында өлімнен бұрын жүзеге асыратын үш түрлі таңдау тұр. Біріншіден, адам ілімі мен амалын тең дәрежеде қолданып, жүзеге асырып, яғни парасатты адам (фазыл) болып, шексіз бақытқа (ас-саадат-ул қусуа) кенеледі. Екіншісінде адам тек таным, ілім иесі болып қалады, бұл жерде ол амал арқылы жүзеге аспағандықтан (фасық) шексіз бақытсыздыққа душар болады (шақауат), яки, адам танымды да, қалауды да жүзеге асырмаса, өліммен бірге жоқ болады.

Фарабидің таным мен амал немесе сөз бен істің тұтастығы ұстанымы Орта Азиядан шыққан ірі ойшыл тұлғаларымыздың шығармаларында жүйелі көрініс тапқан. Екінші бір ортақ тұс, Фарабидің көзқарасы бойынша, адам өз бетінше жеке жүріп, белгілі бір уақыт ішінде нұқсандығын жойып, кемелдікке жете алмайды. Өйткені, Фараби ұстанымында адам қоғамдасып тіршілік етуге мәжбүр. Бұл қажеттілік адамның (әлеуметтенуі үшін) табиғатынан туындайды. Сондықтан Фараби «адам – қауымшыл тіршілік иесі» (ал-хайуану’л маданийа) дейді. Яғни әрбір адам парасатқа қол жеткізуі үшін қоғамның ішінде болуы шарт. Дегенмен, адамның қоғам ішінде болуы, ол қоғамның басым көпшілігінің парасатты болуы оның жеке басының бақытқа жетуі үшін жеткіліксіз. Демек, адам парасат жолындағы таным мен құндылыққа өзінше жете алмайды. Оған ұстаз, кәміл жол көрсетуші қажет. Ал, қоғамдағы барлық адамның түгел дерлік бақыт пен кемелдікке жетуі де мүмкін емес. Сондықтан оларға болмысы жағынан кәміл жол көрсетуші пір, ойшыл философ басшы қажет.

Қоғамды парасаттылыққа шақырып, бақытқа жеткізетін адамдар тобы «таңдаулылар және қарапайым» болып бөлінеді. Таңдаулылар тобындағылардың өзі даналар мен ғұламалар болып жіктеледі. Даналардың (хукама, фаласифа) танымдық құралы философия болса, ғұламалардікі (улама, алим, ахли синаға) – ғылым (білім, өнер).

Фарабидің ойынша, адамды бақытқа жеткізетін құрал – философия. Осы философиялық танымға адам екі жолмен жетеді. Біріншісі – адамның ақыл қуаты, екіншісі – оның транценденталь ұстанымы болып саналатын «белсенді санамен» байланысты.

Ғылымның да, философияның да ұстанымдары (категориялары) «белсенді санадан» адам санасына келеді. Адам санасы осы келген ұстанымдар мен категорияларды пайдалану, философия жасау, дұрыс пен бұрысты ажырату, өзін қателесуден сақтандыру дәрежесіне көтеруі арқылы ғана қалыптасады. Демек, философияда дұрыс пен бұрысты ажырататын, қателіктерден сақтандыратын әрине, мүмкіндігі шеңберінде, ол – логика. Адамды парасатты, бақытты ететін, Алғашқы және Транцендентальды Себептен бастап барлық болмысты себеп-салдар байланысы арқылы түсіндіретін, болмыс туралы ең «айқын таным» беретін философия барлық ғылымдардың атасы саналады. Біздің түсінігіміздегі философияны әл-Фараби ұлы философия (ал-фалсафат-ул ула), даналық (хикмат), теориялық философия (ал-фалсафат-ун-назарийа), теология ілімі (ал-илм-ул илаҺийа) деп атайды.

Әл-Фараби философия мен дінді салыстыра келе философияның әмбебап, ал, діннің ұлыс пен қоғамдарға қарай өзгеретіндігін айтады. Сондықтан қоғам, мемлекет пен дін арасында тығыз байланыс бар. Қай жерде қоғам болса, сол жерде дін бар. Егер бір дін шынайы философиямен үндессе, ол дін – парасатты (ал-милла фадила) дін, ал керісінше болса, ол дін бұзылған дін (ал-милла ад-далла) саналады.

Діннің теориялық және практикалық тұрғыдан үздіксіздігін қамтамасыз етуі үшін фикх пен кәлам философияға, ал факих пен кәламшы философқа көмекші болуы тиіс, фикх пен кәлам, яғни діни ғылымға философия көмектесуі тиіс. Сонымен Фарабидің шығармаларындағы адамды кәмілдікке жеткізетін, парасатты, бақытты қылатын таным – шынайы философиялық таным. Осы танымға қарай әрекет ету – парасаттылық. Міне, осы мақсаттағы қауымды парасатты қауым, қоғамды парасатты қоғам, ұлысты парасатты ұлыс, мемлекетті парасатты мемлекет деп көрсетеді.

Әл-Фараби дін, философия және саясат арқылы адамдар арасында бірлік пен бақыттың үстемдік етуін мұрат еткендіктен, түркілік дүниетанымдық элементтер мен құбылыстарды ислам философиясы ішінде қорытып, пайдалана білді. Өйткені, оның негізгі әдісі жалпы болмысты тұтастық тұрғысынан қарастыру болғандықтан, негізгі исламдық платформаға басқа дүниетанымдық пікірлер мен жүйелерді үйлестіру үшін көбінесе еркін комментарий әдісін, яғни бүгінгі герменевтикалық әдістен терең, әрі кең «тауил» әдісін қолданады.

Әл-Фарабидың көзқарасы бойынша, адамның шынайы рухани кемелдікке жетуі оның танымының теориялық және практикалық тұрғыдан тең меңгерілуіне байланысты. Өйткені әл-Фараби өмір сүрген уақыт пен кеңістікте философияның негізгі міндеті адамзаттың игілігіне қызмет етіп келе жатқан дін мен ғылымның бірлігін қамтамасыз ету болатын. Әл-Фараби философияның да, діннің де адамзаттың бақыты мен игілігі үшін қызмет ететіндігін, діннің адамды иман арқылы ақиқатқа жетелейтіндігін, ал философияның сол иманды рационалдық жолмен нығайтуға негізделген ойлау жүйелерін қалыптастыратындығын айтады.

«Қайырымды қала тұрғындары» атты еңбегінен әл-Фараби материядан тыс болмыс, мәңгі жаратылыс құбылысының бастауы болып табылатын алғашқы себеп – Алла туралы өте терең талдау жасағанын көруге болады. Бұл теория ислам философиясының маңызды бөлігін құрайды. «Ай үсті және ай астындағы» деп әлемді екіге бөледі. Бұл әлемдер әрдайым қозғалыс үстінде, әрі ұдайы өзгеріп отырады. Әл-Фараби «Бірдің» яғни Тәңірдің міндетті болмыс болғандығын және сол себепті де Ол өзінің «бар» болуы үшін еш нәрсеге мұқтаж еместігін қабылдайды. Ол (Тәңір) өзін-өзі тану, білу күшіне ие. Ол әрі ойлайтын (ақил), әрі ойланылатын (мақул) болмыс. Оның формасы еш нәрсеге ұқсамайды. Еш нәрсе оған ұқсамайды. Оның қарама-қайшылығы мен серігі де жоқ.

Тәңірі мен көптің арасындағы байланысты әл-Фараби эманация (судур) арқылы түсіндіруге тырысады. Фараби бүкіл болмысты себеп және салдар ара қатынастармен байланысты алты дәрежеге бөледі: Алла, аспан денелері, сана, жан, форма, материя. Соның ішінде Алла міндетті болмыс (вужуди уажіп) болса, ал қалғаны мүмкін болмыстар (вужуди). Бұлар бір-бірімен себеп жағынан байланысқан. Көріп отырғанымыздай, Фараби философиясы ислам діні мен дүниетанымын басшылыққа алатын философия. Ойлау қалпы грек философиясынан алынғанымен, мазмұны исламдық екендігінде күмән жоқ.

Адам пайда болғанда азықтандырушы қуат (қууа ал-ғазия) ең маңызды рөл атқарады, кейіннен сезімдік (хасса), қиялдау (мутахаийла), ойлау (натиқа) және қалау қуаттары (нузуғия) пайда болады. Бұл бесеуі рухтың негізгі қуаттары.

Фарабидің өз дәуіріндегі атқарған ең маңызды қызметі – дін мен философия арасына көпір салып, оны пайғамбарлық (нубувват) және философиялық түсінікке негіздей отырып анықтама бергендігінде. Оның пікірінше, нағыз философ пен пайғамбар арасында ешқандай айырмашылық жоқ. Әрқайсысының мақсаты – адамдардың бұл дүние мен о дүниедегі бақытқа қол жеткізуіне көмектесу. Алайда, философ өз күшімен (ақылымен) Аллаға жету үшін көп еңбек еткендіктен пайғамбардан символикалық түрде жоғары тұрады. Әйтпесе, шын мәнінде философ пайғамбардан да жоғары деп айтпаған. Бұл мәселені жете түсінбегендіктен кезінде оған көптеген ғалымдар қарсы шыққан. Әл-Фараби бұл мәселеде философты пайғамбар дәрежесіне дейін көтеріп, онымен теңестірген. Пайғамбарды философ дәрежесіне түсіруді ойламаған. Себебі, бар мәселе әл-Фарабидің философ деп кімді айтып тұрғандығына байланысты. Оның түсінігіндегі философ – белгілі бір дәрежеден кейін сопылардың әулиесімен теңесетін адам. Бұл тұрғыда оның пікірі Ибн Араби секілді философ-сопылардың пайғамбарлық пен әулиелік туралы көзқарастарына көп әсер еткен. Әл-Фарабидің пікірінше, бойында пайғамбарлық пен философ болу қасиеті бар адам ең кемеңгер басшы саналады. Ал, бұл қасиеттер Мұхаммед пайғамбардың бойында бар. Сондықтан да Мұхаммед пайғамбарды «Бірінші басшы» деп есептейді [278].

Ислам философиясындағы ойшылдарымыздың Құдай туралы таным-түсінігінің өзіндік ерекшеліктері болғандығын көруге болады. Бұл ерекшелік танымдық, методологиялық және психологиялық негіздерге сүйенеді. Міне, түркі ислам философиясы тарихындағы Фарабидің ойлау жүйесіндегі Алла туралы танымы мен түсіндірмесінде эклектизм бар. Оның себебі де қарапайым. Екеуі де Құрандағы Алланың танымы мен Аристотель, Платон философиясындағы Алла түсінігін үйлестіруден туған электизм. Мұндай «жамауға» ислам мутакаламдері қарсы шығып, философтарды сынағанымен, өздері олардың ұғымдық жүйелері, қолданған әдісі мен қалыбынан алыстап кете алмаған. Кәламдық тұрғыдан өзіндік методологиялық сенім жүйесін қалыптастырған түркі – ислам философиясында кәламдық-доктриналық мектептің негізін салған Матуридидің Алла, әлем және адам туралы идеялары да Фараби, Ибн Сина көзқарастарымен астасып жатыр. Өйткені, олардың дүниетанымдық кеңістігі мен негіздері ортақ болатын.

Досай КЕНЖЕТАЙ, профессор.