Ұлттың оғланына айналған Оңтүстіктің бағланы
Құлбек ЕРГӨБЕК,
ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты.
Әдебиетте әлемдік биікке самғай көтеріліп, қазақ елінің даңқын асырып, бағын жандырған жазушы Дулат Исабеков бақилыққа қайтқалы 40 күн.
Ол – оңтүстіктің тумасы.
Жазушы да адам. Оның да кіндік қаны тамған туған жері, балалық шағы өткен орта, өспірімдік достары, есейтіп елдік биікке шығарып салатын ағайын-тумасы, елдес-жерлестері болады. Бірақ, ол біз ойлағандай қантуыстығы ғана емес. Шын жазушы – тұтас ұлттың, халықтың, тіпті әлем жұртшылығының перзенті. Ал, оның жазған, жаратқан туындылары – адамзаттың қазына-байлығы! Бірақ, бар жазушы бірдей сол абырой, сол биікке жете бере ме? Жапырлап шыққанымен көп жазушы адамзаттық рухани құндылық жасап, адамзаттық биікке көтеріле алмайды. Адамзаттық биікке көтерілу ілуде бір жазушының ғана пешенесіне жазылар сирек бақ. Сол сирек бақ – жерлесіміз, аса көрнекті жазушы Дулат Исабековке бұйырған деуге болады. Бүгінгі таңда Дулат Исабековті адамзат баласының жантуысы десек жарасады.
Арыс қаласы мен Ордабасы арасын алып жатқан Қараспан таулары Дулаттың бала кезден көз қыдыртып, көңіл суарып өскен туған жері, өскен ортасы. Қараспан таулары – Қобыланды батырды ерлікке бастаған киелі мекен. Ол андыздаған аңыз, әфсаналарға толы.
Жазушылық – ең алдымен балалық шақ әсерінен бас көтереді. Кісіні жазушылыққа бастайтын балалық шақ әсерлері. Ол қайталанбас, өшпес әсер. Ана сүтімен келіп, сүйегің Жер-Ана қойнына түскенге дейін сенімен бір жүріп тұратын, кейде тіпті сағынышқа бөлейтін ақ-адал аңсар. Аңсар өспірім жасты армандарға жетелейді. Жазушылық арман солай адам баласы бойынан бүр жарып, гүлдеп, өсіп шығады. Айтылған жайлар – жазушылыққа бастайтын бір фактор. Бір ғана фактор! Сәбидің азамат болып ержетуі қандай қиын болса, жазушылық та қолға оңай түспес Алла сыйы атарлық аса қастерлі мамандық.
Осы жайларды ойлағанда Дулат Исабеков – кіндік қаны тамған туған жеріне – Ордабасыдан бастап сабақталатын бала қиялын қытықтаған, аңсар билеген Қараспан тауларына, одан қала берді жоқшылық, жетіспеушілік, жетімдік тақcыретін тарта жүріп, дәрілік үшін оратын Арыс жазығының дерменесіне, ең бастысы, адамкелбет екі қанішердің өзара тіл табыса алмауынан тұтанған, тұтанған да сойқан сұрапылға айналған соғыстан жадап-жүдеп шыққанына қарамастан бір қадақ қара талқанды тіпті туыстас та емес, ауып келген алыс-алыс ағайынмен қақ бөлісіп жейтін дарханкөңіл сол замананың кеңқолтық адамдарына қарыздар екен-ау деп ойлаймыз.
Орта мектепті бес-алты жерде оқып, мектеп бітірген соң Тәшкенге техникалық оқуға аттанып, талабы таудан жығылып елге қайта оралған соң электрик-монтер болып істеген жұмыс, ақырында барып ҚазМУ-іне түсіп білім алу, кезең тілімен айтқанда әскери борышын өтеу, ағымдағы баспасөздегі қызмет... жинақтай айтқанда, Дулат Исабеков жүріп өткен, оны жазушылыққа әкелген жол осылай тартылады.
Жазушылық – өмір. Өмірі мазмұнды адамнан ғана баянды шығарма тумақ. Жазушылық – оқу. Оқу болғанда да адамзат жазушыларының өзіңе дейінгі бар жазған шығармасын талдай оқу. Ең болмағанда әлем әдебиетінен хабардар болу. Ол солай өмір көріп, ол солай оқып, оқығанын бойына сіңіріп, тәжірибе жинақтап, шеберлік арттырып жазушы болып қалыптасты.
Дулат Исабеков – әдебиетке сезімдар лирик жазушы райында келді. «Бекет», «Гауһартас» секілді повестері, бірсыпыра әңгімелері осы ойдың садақасы. Озықтау тұрған орыс әдебиетінде адам жанына бетбұрыс басталған кезең. Аядай қырғыз елінен шоң Шыңғыс Айтматов жарқырап шығып «Жәмилә» (Қырғызша атауы «Әуен») аталатын шағын ғана шығарма жазып, уақыттың соқпа-соқпасында жасаған, өзінің жүрек қалауынан бас тарта алмаған Жәмилә жырын жырлап бастаған кезеңі. Дулаттың «Бекеті» де, «Гауһартасы» да кезіндегі осындай бір сәтте туды. Өзгені қайталады деуден аулақпыз. Өз сөзін айта келді. Әдебиеттегі адам жанын жырлауға ден қойған тенденцияға ілесе ілгері жүріп берді. Оқырман Дулаттың әлгі балаң кезең қос шығармасын ерекше бой көтерген қос шынарға балап сүйіп оқыды. Жоғары оқу орындарында студент-автормен кездесу өтіп жатты. Оқушылар конференциясы қанат жайды. Ол әдебиетке осылай келді.
Дулат Исабековтің жазушылық қадамындағы алғашқы белең Достоевский мектебінен басталған, ұлы жазушы мектебінде сабақталған. Үйреніс текке кеткен жоқ, «Сүйекші», «Тіршілік», «Дермене» секілді формасы шып-шымыр, мазмұны байтақ, ой айту мәнері ширақ қызықты повестер қазақ әдебиеті қазынасына айналды. Ол шығармаларды философиялық туындылар санауға толық болады. Жазушы қаламынан шыққан Кеңкелес атанған Тұңғыш, Киеван атанған Молдарәсіл, Қыжымгүл, Тоқсанбай, Омаш, Ыбыш секілді ірі характерлер тұлғаланып қалды әдебиетте. Ойланып көрейікші, Дулат кейіпкерлеріне ұқсайтын екінші бір кейіпкер бар ма, қазақ әдебиетінде? Жоқ. Жоқ қой. Сол «жоғының» өзі жақсы. Әдебиетті ұқсас кейіпкерлер емес, бір-біріне ұқсамас кейіпкерлер жасайды. Ұқсас кейіпкерлерден ұқсас туынды ғана келеді өмірге. Ондай шығармалар да аз емес қазақ әдебиетінде. Дулат Исабековті әлемдік биікке көтеріп тұрған да әдебиетте ешкімге ұқсамас осындай көркем образдар әкелгендігі.
Дулат Исабековтің аталған шығармаларын осы 40 күн ішінде қайталап тағы оқып шықтым. Құдай-ау, жазушының аталған шығармаларының бәрі де Оңтүстік өмірінен жазылған. Шағын да шымыр шығармаларында Оңтүстіктің шыңылтыр табиғаты адамдардың аяусыз тағдырының төсегі (фоны) райында әдемі беріледі екен. «Дерменедегі» әпшіңді бидайдай қуыратын аптап ыстық, «Тіршіліктегі» «қара қарғаның миы қайнайтын ыстық», «Сүйекшідегі» көмуге алып бара жатқан күйсіз адамның тіршілігін көзге елестетерлік ыбылыңқы-сыбылыңқы жаңбырлы табиғат, «Тіршіліктегі» адам жанын қаритын құрғақ суық... бәрі де Дулат бала жасынан араласа өсіп, талай басынан кешкен, ыстығына күйіп, суығына тоңған Түркістан табиғаты. Оңтүстіктің тума табиғаты аясында тұлғаланатын кейіпкерлер табиғатына қараңыз. Қандай күрделі, тіпті жазушы кейіпкерлерінің табиғатына дейін трагедиялы.
Трагедиялық табиғатты адамдар тағдырына арқау еткен Дулат шығармаларын біреу түсініп қабылдады, біреу аңтарылып қарады. Расында да, «социализм зәулімін» тұрғызып, коммунизмге бет алып бара жатқан қоғам оқырмандары үшін тағдыр илеп тастаған тірі өлік жандар жайында жазу, біртүрлі тосын еді, оқырмандардың тосырқайтын реті бар еді. Енді біліп жүрміз, Дулаттың философиялық повестеріне, олардағы өлімсек кейіпкерлерге біз нақты қоғамда өмір сүретін нақты, оңтүстік өңірде тіршілік еткен, затты адамдар ретінде қарап келген екенбіз. Шынтуайтында жазушының ол шығармаларда ауыр тағдыр иелерін қазақтың өткеніне сілтей сөйлеп отырып қара бояу жаққыштаса да бүгінінен ой сабақтағанын, нақты кейіпкерді бейнелей отырып та адамдық болмысты әдеби-философиялық жинақтауға түсіре суреттегенін аңғара бермегенбіз. Енді аңғарып отырмыз: ол шығармалар қоғам адамға емес, адам жабық қоғамға қызмет еткен, адами құндылықтар аяқасты болған кеңестік кезең жаназасын шығаратын туындылар екен. Өкінішке қарай, бұл сарын өмірде әлі де қайнап тұр. Біз жаңа уақыттың қоғамдық үдерісін танып, түсініп, өзімізді өзіміз іштей тазалап, қоғам дамуына жаңаша қызмет ете алмай отырмыз.
Бүгінгі күн тақырыбына ойлы қаламмен оралу қиын-ақ. Өмірді зерттемей, қым-қуыт өзгерісті білмей қалай жазасыз? Ал, тап қазір бүгінгі өтіп жатқан өмірді зерттеп, сәт сайынғы өзгерісті көңілге түю – қиынның қиыны. Қазақ жазушыларының біраз уақыт (30 жыл дейік) публицистикадан өзге жанрға қол ұра алмай жүрген аңтарылысын (тіпті дағдарысын) өз басымыз осылай түсінеміз. Міне, осындай қиын-қыстау сәтте Дулат Исабеков жинақтап айтқанда, «Социализм зәулімінің төңкеріліп түсу сыры» деуге келетін «Қараспан процесі», «Ай–Петри ақиқаты», «Ескі үйдегі жаңа қоныс», «Ескерткіш», «Конфронтация», «Есеп шот, түйетауық және домино», «Талахан-186», «Социализм зәулімі» секілді көркем әңгімелерін жазды. Ішек-сілең қата күліп отырып оқисың, ұлтыңның – жұртыңның ауыр тағдырын ойлап жылап жабасың оның әр шығармасын... Гогольдік сарын...
Қазақ халқының соңғы он бес – жиырма жылдағы тән тозуы мен жан жадаулығы – Гогольдің ұлы Ресейді көзінен қанды жасын ағыза отырып, тілім-тілім жүрекпен өлтіре шенеуіндей. Күле отырып – жылау, жылап отырып – күлу ғана лайықты еді біздің бұл өміріміздің шындығын ашуға. Өйткені, тумысынан дана, табиғатында бала, алаңсыз ақкөңіл, сондықтан да аңғал қазақ халқы кеңдіктен – кемдік, жомарттықтан – таршылық, аңғалдықтан – апат, нарлығынан – нәубет, қасиеттілігінен – қасірет тапты бұл жылдары. Жетесіз жетпіс, ойсыз отыз жылдың халқымыздың бойына егіп кеткен дерті. «Адамның қалуы үшін адам болып» (Ш.Айтматов) дегендей дана халықтың дарақыланып тозып кетпей, халық болып сақталып қалуы үшін көзіндегі шелді алуы, көңілдегі шерді ашуы, сөйтіп қаумалаған қасіретті көрсетуі керек еді. Дулат Исабековті бүгінгі күн тақырыбына жетелеп әкелген де міне осы азаматтық, қаламгерлік міндет. Шығармашылық міндетті абыроймен атқарып кеткен жазушы – ұлтын сүйген үлкен жүрек иесі – Дулат Исабеков!
Жазушы тағдырында қызық жай бар. Қазақ жазушылары өзіміз тіршілік еткен уақыт шындығын (кеңестік шындық деп те жүрдік) жамырай жаза бастағанда Дулат жұрттан жырылып қайдағы бір қайғысы мол, қара бояулы болмысқа барып кірді, қайдағы бір өмірде жолы болмаған «қияли» тағдырлар жайында қалам тербеді. Бүгінгі күн шындығы хақында жаза қалғанда («Дермене») да адамның адамға көрсеткен зәбірі, азабы, өмірдің опынды сипаты жайында жазды. Енді келіп «кеңестік шындық» опа бермесін білген қазақ жазушылары ұйқыдан оянып тарих қойнауына тереңдеп, тарихи шығармаларға жаппай ден қойғанда Дулат шартты тарихи тақырыпты тастап, бүгінгі күн шындығына келіп килікті. Саналы әрекет жемісі ме? Жоқ па? Кім білсін?! Әйтсе де, Дулат Исабековтің осы әрекетінде шын жазушылық болмыс бар. Неге десеңіз, жазушылық желдің өтінде жасалатын жұмыс. Жазушылық – өзіне жайлы болу емес, өзіне керек болу емес, жазушылық – қоғамына жайсыз болу, халқына жайлы болу, өзі қорлық көру, халқына шындықты сезіндіру, халқына керек болу, халыққа керек болсам деген арман – жазушылық! Қай тақырып табысты, қай жанрға ақша жақсы төленеді деп жанрды кебіс ауыстырғандай ауыстырмай, қайда керегірекпін деп жүректің жетегімен, ар-ұяттың әмірімен өріс өзгертіп жүрген Дулат Исабеков әрекетінен әрі азаматтық, әрі шынайы халықтық қаламгер болмысын көргендей боламыз.
Дулат Исабеков – әлем таныған жазушы!
Халық – қасиет. Халық бойындағы мінді домбыраны сабалап тартқандай, айқайлап айтсаң ол өкпелейді, суреткерлік арзандайды. Суреткерлікті айқай–публицистикаға айналдырып арзандатпай, халықты назаландырмай, сары майдан қыл суырғандай ептілікті жазушы аталмыш әңгімелерінде қолайымен, сәтімен тапты. Халық қасіретін олардың өз әрекеті арқылы бейнелеп көзіне көрсетті, онда да күлдіре отырып көрсетіп, еңіретіп жылатып кетті Дулат. Заманауи тақырып ауанындағы әңгіме, пьеса, киносценарийілердің трагедиялық ыңғайда шығу сыры да осыдан. Достоевскийлік ауыр тағдыр азабы, гогольдік күлкі қуаты Дулаттай жазушы бойында табысып, құп жарасып жеміс берген сәт, міне, осындай.
Дулат Исабеков мейлі өткен күн тағлымын айтсын, мейлі бүгінгі күн шындығын жазсын, қайда да, қашан да – шынайы суреткер. Айтарын характерлер арқылы бейнелей айтады, жазарын көркем детальдарды ойната құбылтып жазады, шығармаларының көркемдігі жұтынып, композициясы дөңгеленіп шып-шымыр шығады. Қазақтың кешегісінен бүгініне ойыса жазатыны секілді шағын жанрдан аралық жанрға (повеске), повестен әңгімеге еркін ауысып кете барады. Мейлі тақырып алмастырсын, мейлі жанр жаңаласын, жазушы бойынан еркінсіп келе жатқан өскелең суреткерлік табамыз, табамыз да қуанамыз. Оның ілгеріде аталған «Сүйекші», «Тіршілік», «Дермене» повестері мен жаңарған уақытпен жарыса туған бертінгі (аталған) әңгімелерін қазақ әдебиетінің классикасына жатқызуға әбден болады. Бұл туындылар Дулаттікі ғана емес, халықтікі бүгінде. Бүгінге ғана емес, ертеңге де қызмет етеді бұл туындылар. Бұл туындылар қазақ оқырманының ғана олжасы емес, әлем халқының рухани қазынасы. Тек оқыса ғана. Оқымаса ой тоқырайды, оқымаса қоғам қожырайды. Оқымайтын қоғамды тек түн-түнек баспақ, қатыгездік иектемек.
Қаламгер қарасөзі хақындағы әңгіме тек сәтті сабақталуға тиісті емес. Өз басымыз әдебиетші ретінде жазушының алғашқы әңгімелерін, «Бекет», «Мазасыз күндер» повесін, «Қарғын» романын қапысыз қабылдай бермейтініміз бар. Таратып айтсақ, шеберлікке шәк келер бірсыпыра әңгіме. Аталған шығармалар шынайы суреткерді дайындаған фактор, есейтіп, өсіріп салған бала шақтың, балаң шақтың ескерткіші деп білемін.
Сахнаға арнап драматургия жазған, шығармалары экраннан киноға айналып сөйлеген, новелласы повеске, әңгімесі пьеса, кинодраматургияға ұласқан жазушының бірі де біре-
гейі – Дулат Исабеков. Оның драматургиялық, кинодраматургиялық туындыларын қолжазбасынан оқыған, сарапшы ретінде пікір айтқан, көрермен ретінде қызықтаған жайымыз бар. Шоғыр ішінен шоқтықтысы – «Ескерткіш» болар, сірә. Ал, кино жайына келер болсақ, Дулат шығармалары бойынша жасалған көркем картинаның бірде-біріне көңіл толған емес. Сөйте тұра Дулат Исабековтей шынайы суреткердің әр шығармасынан, бар шығармасынан келешекте кино түсірілетініне көңіл сенеді. Ол үшін киноның оқуы өтіп кеткен «оқымысты» режиссерлерден құтылу керек, ол үшін жалған бедел жеткіліксіз, қазақы білім керек, ол үшін әдеби туынды кино жетегіне ермей, кино әдеби туынды жетегіне еруі керек. Сонда Исабеков шығармаларының экрандағы бағы жанады.
Оның әңгімелері әлемнің әлденеше тілдеріне аударылып жарық көрді. Оның пьесалары Санкт Петербургте, Кореяда, Өзбекстанда, Қырғызстанда, т.б елдерде спектакльге айналып, сахнада қойылды. Оның драматургиясы тұңғыш рет 60 жылдығына орай Шымкент облыстық сазды-драма театрында, 70 жылдығына орай Алматыда М.О.Әуезов атындағы академиялық драма театрында халықаралық театр фестиваліне айналып табыспен өтті. Тұңғыш рет. Қазақ драматургтері арасынан алғаш рет! Қуанарлық, мақтанарлық жағдай! Оған әлемнің әр шалғайынан әралуан айтулы академиялық театрлар Д.Исабеков пьесалары бойынша қойған спектакльдерімен қатысып, өнер сайысы табыспен жалғасты. Еуропа театрларында күні бүгін Д.Исабеков пьесалары бойынша қойылған спектакльдер жүріп жатыр.
Ендеше, жазушы ертеңіне сөздің жақсы мағынасында «ашкөздікпен» қарайық. Ұлтын сүйген жүрек үнін ертеңгі ұрпақ та естір деп ойлаймыз.
Сөйтіп, оңтүстіктің бағланы ұлттың оғланына айналып адамзат игілігіне сөз асырды. Ол кестесі келіскен көркем сөз иесі Дулат Исабеков Оңтүстіктің оғланы деп біз мақтанамыз. Бұдан 40 күн бұрын дүниеден озған Түркістан түлегіне арнап өңір әкімдігі дастарқан жайып, берген Ас қабыл болсын!