«Сана өзгермей, ешнәрсе өзгермейді...»

Қалиолла АХМЕТЖАН, суретші, тарихшы-ғалым:

«Біздің тарих бұл-дағы қалың тарих...»

– Қазақ тарихының атасы Әлкей Марғұлан өзінің өте үлкен үміт артқан шәкірті Мұхтар Мағауин (жазушы әйгілі «Мұрагер» әңгімесін жазғанда басты кейіпкерінің прототипі етіп өзін алған деседі) тарихпен айналысуды тастап, біржолата жазушылыққа бет бұрғанда «осындай байсалды ғылым дүниесін қалай басқа нәрсеге айырбастауға болады?» деп қатты ренжіген көрінеді. Ал, сіз суретші болып бастап, ғылымға қарай ойыстыңыз, үлкен жетістіктерге жеттіңіз. Алайда, суретшілікті де тастап кеткен жоқсыз, таразының екі басын тең ұстап келе жатырсыз...

– Иә, мен де бала күнімнен суретші болуды армандағанмын. Бірақ, мен сол кішкентай кезімнен шайқас даласын салғанды жақсы көрдім. Алматыдағы О.Таңсықбаев атындағы көркемсурет училищесін бітіргеннен кейін Ленинградтағы, бүгінгі Санкт-Петербургтегі И.Репин атындағы академиялық кескіндеме, мүсін және сәулет институтына барып түстім. Ауылдағы қариялар «басқа баланың бәрі баяғыда бітіріп қойды, сенің оқуың бітпейтін қандай оқу өзі, он жыл болуға айналды ғой?..» деуші еді маған.

– Төрт жылдық музыкалық училищеден кейін бес жыл консерваторияда оқыған Кеңес Дүйсекеев ағамызға да анасы «елдің баласы баяғыда оқып келіп бастық болып жүр, сенікі болса бітер емес» дегенде, «қорықпаңыз, мен олардан озып кетемін» дейді екен. Шынында да озды ғой. Негізі, терең білім алудан уақытты аямаған дұрыс-ау деймін...

– Суретші-баталист (соғыс тақырыбына жазатын суретшілер осылай аталады – Ө.А.) боламын деген мақсатыма жету жолында маған қару-жарақтың суретін көбірек салуға тура келді ғой. Содан осы тақырып мені өзіне тартқан соң оны бойлап зерттей бастадым. Сөйтсем, біздің қазақта бұл саламен түбегейлі айналысқан ешкім болмай шықты... Содан тарихшы-ғалымға айналып кеттім. Ғылымға, қай нәрсеге де болса ғой, жеңіл-желпі қарауға болмайды. Кандидаттық диссертация қорғадым, кітаптарым шығып жатыр. Қару-жарақ тақырыбы деген таусылмайтын теңіз екен. Бірақ, менен басқа осы тақырыпқа қызығып, айналысқысы келетін ешкім табылмай жүр. Келеді, келеді де түртіп-түртіп кетеді...

– Мамандық таңдау деген мәселе, таңдаған кәсібіңмен өмір бойы ыждаһатты айналысу деген мәселе өзектілігін ешқашан жоғалтпаса керек. Біздің қазаққа бір жетіспесе осы ыждаһаттылық жетіспейді-ау деп ойлаймын. Бүгін мына тақырыпты қаузап, ертең ана тақырыппен айналысып жүрген ғалымдардан көз сүрінеді. Мәселен, бізде өмір бойы бір тақырыпты, мысалы, айтайық, Әбілқайыр ханды немесе Абылай ханды зерттеумен айналысып келе жатқан тарихшыны күндіз шаммен іздеп таппайсың...

– Дұрыс айтасыз, біздің дәл осы әдетіміз мінезге айналып барады. Мәселеге тереңдеп кірмесеңіз ғылымда ешқандай биікке шығу мүмкін емес, ешқандай жаңалық ашу да мүмкін емес. Мен өзім сол тынбай жұмыс істегенімнің арқасында ғана қанша жаңалыққа тап болдым.

Жиырма жыл Алматыдағы О.Таңсықбаев атындағы көркемсурет училищесінде ұстаздық қызмет атқардым. Сонда небір қазақтың талантты, қабілетті, дарынды балалары өтеді алдымыздан. Талантты, қабілетті, бірақ, жалқау. «Шырағым-ау, оқысайшы, ізденсейші!» дейсің. «Ағай, «үш» қоя салыңыз, маған сол да жетеді...» дейді. «Жетеді» деп айтпа!» деймін. Күйіп кетесің ғой... «Қанағат қылма, ұмтыл алға! Қазір сенің оқитын, білімді күндіз-түні сіміретін кезің ғой, айналайын-ау! Сенің бар міндетің де, қызметің де – осы! Ертең мұршаң болмай қалады, оқимын десең де уақыт таппайсың! Мал табуың керек, өзіңді, әйел, бала-шағаңды асырауың керек болады!..»

Ал, енді солармен бір топта орыстың да, еврейдің де, татардың да, басқаның да ұл-қыздары оқиды, қазақ балаларынан асып бара жатқан қабілетін көрмейсің, бірақ оларда «боламын!» деген талап бар. «Беске» тартпайды білімі, «төрт» қояйын десең, жатып жалынады: «Калиолла Саматович, маған тағы да тапсырмалар беріңізші, мен оны бұдан жақсы етіп орындап келемін!» Бересің... Бір апта тынбайды, толтырып сурет салып әкеледі. Керемет болмаса да, баланың еңбегін ескеру, ынта-ықыласын бағалау керек қой... «Міне, қараңдаршы, – дейсің сосын іні-қарындастарыңа. – Мына бала «төрттің» өзіне қанағаттанбай отыр. Өз қатарларыңнан үйренсеңдерші!» Әйтпесе, айтып отырмын ғой, ауылдан небір Абай атамыз айтқандай «самородный сары алтын» балалар келеді ғой.

– Осы күзде Қазақстанда Тур Хейердал атындағы халықаралық ІІІ «Көне технологиялар мен мәдени коммуникациялар» фестивалі өтті. Осы жайлы екі ауыз сөз...

– Мұндай жиынның біздің еліміз үшін маңызы өте зор. Неге? Өйткені, көне тарихты тірілтіп, оның заттық бейнесін жасау арқылы ата-бабаларымыздың нақты өмірін көз алдымызға әкеліп жүрген, тарихтан оқыған, естіген нәрселерді енді елге көрсетіп беріп жүрген тарихшылардың, ғалымдардың, әуесқой зерттеушілердің, реставраторлардың мұндай жасампаз еңбегі халықтың, оның ішінде, әсіресе, жастардың тарихты білуге деген ынтасын, құштарлығын оятады, бүгінгі буынды, өскелең ұрпақты патриоттыққа тәрбиелейді. Осындай игі іске қолдау көрсеткен Қостанай облыстық әкімдігіне, Лисаковск қаласындағы музей әкімшілігіне, қоғамдық ұйымдарға, энтузиастарға, демеушілерге алғыстан басқа айтарымыз жоқ.

– Дәл бүгінгі таңда немен айналысып жүрсіз?

– Бүгінгі таңда белгілі тарихшы, археолог Зейнолла Самашевтің ғылыми жетекшілігімен Алтайдағы атақты Берел қорымындағы 11-ші мазардан табылған сақ жауынгері мен оның тұлпарының шынайы бейнесі мен қару-жарағын, сондай-ақ сол жауынгер мінген сақ жылқысының табиғи қалпын, оның ер-тұрманы мен ат әбзелдерін қайта қалпына келтіру ісімен шұғылданып жатырмыз. Шынтаққа, иыққа кигізетін қаптамалар, қапсырмалар, кеудені қорғап тұратын шарайна, қылыштың, қанжардың қыны, жебе салатын қорамсақ, садақтың өзін кигізіп қоятын садаққап, ертелеу заманда олар бірге сақталған болса, берегірек келгенде жебенің өзіне бөлек қорамсақ тігілетін болған, жылқының үстіне жабатын нешетүрлі жабу-жабдық, жүген, айыл, тағы басқалар жасаймыз. Олардың бәрі бірдей бізге бұзылмай, шірімей жеткен жоқ, бірақ, жеткенін негізге ала отырып, олардың бастапқы қалпын жасап шығуға толық мүмкіндік бар. Біздер, реставраторлар осы істермен айналысудамыз. Кейбір детальдарды жасаған кезде бабаларымыздың жұп-жұқа алтын қаңылтыр пайдаланғанын көреміз. Ал, аттың әбзеліндегі, ішіне жүн салып, терімен қапталған, киіздің өзінен жасалған терлік, тебінгі, аттың ерінің екі жағынан жіберілген салпыншақ әшекейдегі ою-өрнектің түрлері бұдан екі-үш мың жыл бұрынғы уақыттан бүгінге дейін жеткенін көргенде, ондағы асқан шеберлікпен жасалған, аң мен құстың неше түрі бейнеленген аппликацияларды көргенде көне замандағы технология деңгейіне таң қалмасқа, ұрпақтар сабақтастығына ырза болмасқа әддің қалмайды.

– Сіздер жәдігерлерді қалпына келтірерде бүгінгі заманның технология, техникасын қолданасыздар ма, жоқ әлде сол дәуірдің технологиясын қолданасыздар ма?

– Мүмкіндігі болғанынша сол дәуірдің техника-технологиясын қолдануға тырысамыз. Және сол кездегі қару-жарақ, құрал-жабдықтар, ер-тұрман, ат әбзелдерін жасау үдерісімен жұмыс істеуге ұмтыламыз. Сол кезде біз, біріншіден, жұмыстың нәзіктігі, күрделілігі, инемен құдық қазғандай асқан төзімділікті керек ететін ауырлығы себепті қиналамыз. Екіншіден, жоғарыда айтқанымдай, көне дәуірдің ұсталарының, шеберлерінің ептілігіне, машық деңгейлерінің жоғарылығына, шығармашылық фантазияларының ұланғайырлығына таң қалып, бас июмен боламыз, үшіншіден, көп нәрсені үйренумен боламыз. Сонымен қатар, бұл жұмыс маған, қару-жарақ танушы ғалым ретінде өзімнің зерттеу істерімнің дұрыстығына көз жеткізуіме, белгілі бір нәтижелерге ие болуыма мүмкіндік береді. Жұмыс қиын, бірақ, қызық!..

 

Әлі күнге дейін сол алауыздық...

– Қаншама жылдан бері осы қазақтың қару-жарағы саласында зерттеу жүргізіп келе жатырсыз, сізді таң қалдырған нәрселер болды ма?

– Әрине! Көп болды. Мысалы, біз «ер қаруы – бес қару» дейміз. Неге ол бесеу, неге алтау емес немесе неге төртеу емес? Ұйқастырып айтуға оңай болу үшін ғана бес түрін таңдаған ба? Жоқ. Олардың әрқайсысының шайқаста өз орны бар, басқа қару оны алмастыра алмайды. Мысалы, найза садақты алмастыра алмайды, қылыш найзаны алмастыра алмайды, қылышты шоқпар алмастыра алмайды.

– Қазақ даласында әлемде алғашқылардың қатарында қола қару мен темір қару пайда болғанын, ол үшін бабаларымыз көмір мен темірдің кен орындарын пайдаланғанын Әлкей Марғұлан атамыз дәлелдеп, ғылымға «Бегазы-Дәндібай мәдениеті» деген ұғым енгізіп кетті. Біздің қазақта осы қару-жарақ жасау технологиясы қаншалықты дамыған екен?

– Біз қару-жарақ жасау технологиясы жағынан әлемнің алдына шығып кеткен ел болғанбыз дей алмаймын, бірақ, оны меңгеруде, қолдануда үздіктердің қатарында болғанымыз рас. Аткинсон деген ағылшын саяхатшысы қазақ даласын аралаған кезінде қасына төрт-бес казак-орыс солдаты мен қазақ жолсерігі еріп жүріпті. Аткинсон аяқ жазу үшін бір тоқтағандарында казак-орыс солдаттары мен қазақ жігіттің өз өнерлерін, машықтарын көрсетіп жарысқанын жазады. Жолсерік кезінде Кенесарының сарбазы болған екен. Қаруды қолдану машығын қазақ жолсерік көрсеткенде казак-орыс солдаттарының ауыздары ашылып қалды дейді. Әлгі жігіт Кенесарының інісі, атақты Наурызбай батырдың сол шайқастардың бірінде орыс армиясының бес солдатымен қарсы келіп қалғанын айтып беріпті. Бес солдат мылтықтарын оқтаймын деп жүргенде, Наурызбай бесеуін де сүңгімен шаншып үлгеріпті.

– Мылтық демекші, қылыш пен найза отты қару алдында тізе бүккеніне тарих куә. Сол мылтық неге бізде, мынау тау халықтарындағыдай, кеңінен таралмай қалды екен?

– Иә, бізде мылтық кеш пайда болды деген түсінік қалыптасып қалған. Бұл – қате түсінік. Мен қазақ қаруының тарихы туралы кітап жаздым. Қазақтар отты қаруды сонау 15-ғасырдан бастап-ақ қолдана бастаған.

– Ерте бастаса неге онда оны жаппай қолданбаған?

– Жаппай қолданбағаны – мылтық негізінен жаяу әскерде кең таралған. Көшпелі халықтың әскері атты әскер болған ғой. Олар мылтықты қол көрмеген. Мылтықпен қаруланған жаяу әскер тарих сахнасынан Еуропада рыцарларды ығыстырып шығарды, олар жаяу әскерге қарсы тұра алмай қалды. Азияда жапондардағы самурайлардың жойылып кетуі де соған байланысты.

Мылтық – жаяу әскердің қаруы.

– Қалеке, мен оны түсіндім. Бірақ, біз өзіміз секілді көшпенді жоңғарлардан да мылтығымыз аз болғандықтан, зеңбірегіміз мүлдем болмағандықтан жеңілген жоқпыз ба?

– Бұл да – қате түсінік. Шын мәніне келгенде қазақтар мылтықты жоңғарлардан бұрын қолдана бастады. Мысалы, әйгілі Орбұлақ шайқасында отты қаруы бар алты жүз жауынгер мыңдаған жауға қарсы тұра алды.

– Бірақ, ол шайқас қазақ жаппай мылтықпен қаруланған болатын дегенді білдірмейді ғой?

– Неге білдірмейді?! Бұл алты жүз адам – Жәңгір сұлтанның асығыс-үсігіс жиғандағысы ғана. Егер асықпай жинаса одан әлдеқайда көп әскер жинап алар еді. Сол кезде қазақ даласында болған Медведев, Новичков секілді орыс тарихшылары «қазақтардың шындап келсе үш жүздің ішінен 16-20 мың мылтығы бар мергенді жинауға шамасы келетін еді» деп жазады. «Бірақ, бұлардың бір жаман жері – қазақтардың басы ешқашан қосылмайды» дейді. Міне, біздің басты сорымыз! Әлі күнге дейін сол алауыздық. Әйтпесе, ол заманда 20 мыңдай мылтықты әскер деген өте үлкен күш қой!..

– Әйтеке бабамыз сол кезде «бар малымызды сатсақ та, мылтық жинайық» деп ұран тастаған екен, біз сол ақылды да тыңдамадық қой. Жаугершілік заман, әр үйдің төрінде бір мылтық ілулі тұрғанда, қанша жерден дайындықсыз отырайық, қанша жерден қапияда бас салсын, біз «Ақтабан шұбырындыда» күйрей жеңілмес едік-ау деп ойлаймын.

– Біз мылтығымыз болмағаннан немесе зеңбірегіміз болмағаннан күйрей жеңілген жоқпыз. Жоңғарлар сол жылғы соғыста зеңбірек қолданды деген еш жерде тарихи дерек тіркелмеген. Қазақтың сол кезеңге арналған батырлар жырларының бірде-біреуінде де «біз зеңбірекке қарсы тұра алмай жеңіліп қалдық» деген сөз жоқ. «Қазақта ешнәрсе болмаған» деген кешегі патша саясатының, одан берідегі кеңес өкіметі саясатының теріс салдары ғана. Жеңілгеніміздің себебі – басымыздың бірікпегенінен! Әр жүзде – бір хан, бірнеше сұлтан! Орыстар өздерінің мәліметтерінде «қазақтардың бірі шабуылға ұшырап жатса, басқалары көмекке келмейді» деп көрсетеді. «Жоңғарлардың мыңы олардың жүзіне төтеп бере алмас еді, бұлардың трагедиясы – бастары қосылмайтындығында» дейді.

– Қалеке, осы сөзге құлай сенейін десең, 1697 жылғы атақты Сайрам соғысына Кіші жүзден Тілеуке Айтұлы бастаған 17 мың сарбаз көмекке келген ғой! Сол шайқаста 10 мың қазақ қаза тапқан. Ішінде Тілеукенің өзі де бар, кенже ұлы, 18 жасар Жолдыбай да бар... Қазақта руаралық соғыс болды дегенді ешкім естіген емес қой?

– Дұрыс, бірақ бір-біріне көмекке бармағаны да шындық. 1714 жылғы Аягөз шайқасында Қайып хан Әбілқайыр ханды тастап кетіп қалды ғой. Сондай-ақ, бәріміз үлгі етіп жүрген Ордабасы тауындағы 1726 жылғы халықтың тағдыры шешіліп жатқан жиынға қазақтың игі жақсыларының жартысы бармаған! Бұл не деген сұмдық?!

Кенесарыны да қазақтың жартысы қолдады, жартысы қолдамады... Кенесары Ыбырай Алтынсариннің атасы Балғожа биге жазған хатында былай деп күңіренеді:

«Кімнен таяқ жегендей, бұл қазақтың баласы?

Жегізіп жүрген таяқты – ауызының аласы!».

– Кенесарыны Кекілік таудың түбінде қырғыздармен болған шешуші шайқаста Рүстем төре мен Сыпатай батыр да тастап кетіп қалды емес пе...

– Жай тастап кетіп қалған жоқ, «біз тастап кетіп барамыз» деп қырғыздарға айтып кетті ғой!.. Абылай ханның өзі де үш жүздің басын қоса алмай кетті, оған да қарсы шыққандар жетіп артылды. Бір сөзбен айтқанда, барлық қасіретіміздің бастауы – халқымыздың басы бірікпеуінде жатыр ғой...

– Қалеке, Кенесары да мұздай қаруланған орыс әскерімен он жыл соғысты, мылтығы бар отаршылдардың әскерін садақ-найзамен жеңе алмайтынына көзі жетті, неге сол жаппай қаруландыруды қолға алмады екен деген өкініш туады ғой адамда...

– Кенесары жеңілгенде қырғыздардың қолына мыңнан аса мылтық түскен екен, оның ішінде Кенесарының өзінің ата-бабасынан мұра болып келе жатқан мылтық та бар. Кенесарыда зеңбірек те болған. Тек Кекілік тауында оны жөндеп қолдана алмаған, біреуі жарылып кеткен. Наурызбай сол шайқаста ағасынан «маған мылтығы бар 500 сарбаз беріңіз, қоршауды бұзып шығамыз!» деп өтініш жасайды. Сонда Кенесары: «Қаруы жақсы, аты жақсы біз бұзып шығармыз, артымыздағы қалың көпшілік қоршауда қалып қояды ғой? Жоқ, жеке басының қамын ойлаған хан атанғанымша жер басып жүрмегенім артық. Не де болса халқыммен бірге боламын!» деп жауап береді.

 

Қазақтың төл мәдениетін білмейтін мамандар көбейіп барады...

– Сіздің өзіңізге суреткер ретінде қару-жарақ тақырыбы не бергені жайлы, елге көрсетер жаңалықтарыңыз жайлы айтыңызшы?

– Батыр деген кім? Бірінші айтарым, «батыр» деген ұғымды мен өзім түсіндім, соны кітаптарым арқылы, әсіресе, «Жараған темір кигендер» деген кітабым арқылы елге жеткізе алдым ғой деп ойлаймын. Бірақ, оны оқып жатқан қазақ бар ма, жоқ па, оны айта алмаймын...

– Қалеке-ау, қазақ оқымайын демейді, тек кітап атаулы мың, екі мың тиражбен шығады, кімге жетеді ол? Тіпті, басқаны айтпағанда, кітапханаларды қамтуға да жетпейді ғой!

– Иә, ол жағы да бар... «Батыр» деп біз соғыста ерлік көрсеткен адамды айтамыз. Бізде сондай түсінік қалыптасқан. Шын мәніне келер болсақ, батырлар дегеніміз рыцарлар, самурайлар секілді тап, кәсіби әскерилер, кәсіби жауынгерлер табы. Кішкентай күнінен оған шайқастың, соғыстың барлық қыры мен сырын қапысыз үйреткен, баулыған, ол осыны үйренген, машықтанған, әбден жаттыққан, шыныққан, шыңдалған, керекті кәсіби құралының – қару-жарағының бәрі бойында бар, сондықтан бір өзі онға, жүзге, мыңға татитын жауынгерлер. Олар өзінің үйренгенін ұрпағына, ол өзінің ұрпағына беріп отырған. Соғысу – олардың кәсібі. Біреулер осыны әлі күнге дейін мойындамайды. Өнерпаздарды алыңыз, спортшыларды алыңыз. Олар пәленбай жыл жаттықпаса, үлкенді-кішілі жарыстарда топ жара алмайды ғой?! Батырлар да сол секілді. Сол кәсібін биік деңгейде меңгере алғандықтан да олар қан майданда ерлік көрсете алады. Ерлік – дегеніміз еңбектің, төгілген тердің нәтижесі. Бұл – бірінші жаңалығым.

Қару-жарақтың, сауыттың түрлерін алыңыз. Оларды ешкім зерттемей, музейлерде шаң басып жатқан. Мен өзімді қазақтағы қарутану саласының негізін салдым деп айта аламын. Және оны болашақта бәрі мойындайды деп ойлаймын. Соғыс жүргізудің тәсілдері, шеберлік, қару жасау өнері – бұлар жайлы да ешкім маған дейін біздің елде жазбаған екен. Мылтықтың неше түрі бар! Құлпытастардың өзінде қанша мылтықтың суреті салынған! Осыларды көріп отырып, «қазақта мылтық болмаған» деп қалай айтасыз?! Мен мылтыққа арналған кітап шығардым, бұл жаңалық емес пе?!

Өкінішке қарай, менің кітаптарымды керек жерінде пайдаланып жүрген мамандарды, мысалы, кинорежиссерлерді байқамаймын. Жоңғарлармен арадағы соғыс туралы фильмнің бәрінде жоңғардың бәріне сауыт кигізіп қояды-дағы, қазақты сауытсыз түсіреді. Қалай жеңді онда қазақ көк темір құрсанған жауды? Қару-жарағы да сай емес. Шырағым-ау, жұмысыңды бастамас бұрын ізденсейші, оқысайшы, барсайшы музейлерге. Сөйтіп жүріп тарихи кітап жазады, тарихи кино түсіреді...

– Дулат Исабеков ағамыздың «қазақта бөріктен басқа бас киім болмаған ба?» деп жазғанына жиырма жылға жақындады-ау деймін, бірақ, киноның бәрі әлі сол күйде... Тарихи кинолар түсірілерде сізден келіп ақыл-кеңес алып тұра ма?

– Менің өзімнен ешкім ешнәрсе сұраған емес. Бірақ, «Қазақ елі» сериялы қару-жарақ тұрғысынан өзіме ұнады.

– Біздің бала кезімізде шыққан «Батырлар жырынан», Евгений Сидоркин безендірген «Абай жолы» романының төрт томдығынан бастап, қай тарихи кітапты алсаңыз да, қазақтың эталоны ретінде ұсынылатын ер жігіті мен сұлу қызының бәрінің көздері сықсиып, беттері жалпиып келетіні қалай? Ал, біз жыр, қисса атаулының бәрінде жігіттің де, қыздың да көзі танадай жарқыраған үлкен деп оқып келдік қой? Ер жігітті «ат жақты, қыр мұрынды» деп, сұлу қызды «оймақ ауыз, күлім көз, сүйір иек» деп сипаттаушы еді ғой?

– Мен оның себебі мынау деп кесіп айта алмаймын, бірақ, мәселенің бәрі біздің санамызға сіңіп қалған, сіңдіріп тастаған стереотиптерде ғой деймін. Мысалы, 50-60-ыншы жылдары театрда суретші болып негізінен басқа ұлт өкілдері жұмыс істеді-дағы, солар қазақтың ер адамының бөркінің астына ақ орамал тартқызып қоятын. Театрдағы сол жаман әдет киноға өтті,

– ...Кешіріңіз, сөзіңізді бөлейін, сценарийін Асқар Сүлейменов жазған атақты Құлагер туралы түсірілген «Ас» деген кинофильмде мен алғаш рет сол бөркінің астынан ақ орамал тартқан Ақан серіні көріп, құлап қала жаздап едім... Ал, Асқар Сүлейменовті көзі көргендер өте білімді еді деп жатады...

– Бөріктің ішінен орамал тартқызу «әдісі» алдымен киноға өтті, одан бейнелеу өнеріне өтті, осы қазір орамал тартпаған хан мен сұлтанның, бидің мүсіні сомдалмауға айналды. Індет секілді жайылып барады. Немесе кинофильмдерімізде қазір хандарға саптама етік кигізіп қоятын болды. Саптама етік деген малшының, аңшының киімі ғой, айналайындар-ау! Міне, мұның бәрі санаға сіңіп қалған стереотиптің көрінісі. Кеңес кезінде бұрмалады деуші едік, кейінгі отыз жылда бұрмалау тіпті күшейіп кетті. Және істеп отырғандар сол кәсіби, бірақ, қазақтың мәдениетін, тарихын, өнерін бойына сіңірмеген мамандар. Бүгінгі, ертеңгі ұрпақты бұзып жатыр. Сана өзгермей, ешнәрсе өзгермейді! Сана тәуелсіз болмай, шынайы тәуелсіздік жоқ!

– Сіз баталист суретші болуды армандасаңыз да, неге соған қарай жүрмедіңіз?

– Рас, мен суретші ретінде алдымен пейзаж, портрет салумен танылдым. Арманыма қарай жүрмеген себебім, мен қару-жарақты зерттей бастағанда соғыс тақырыбына баруға білімім аз екенін сезіндім... Енді бүгін білімім жеткілікті-ау деген ойдамын, бастасам деген бір-екі жобам да бар, оның кезегі кештеу болса енді келді ғой деп ойлаймын.

– Сіздің алғашқы пейзаждық жұмысыңыз «Күнбағыс» елді елең еткізіп еді. Меніңше, ол тіпті маман емес адамның өзін де бей-жай қалдырмайтын дүние секілді. Өзіңізге пейзаж көбірек ұнай ма, портрет жазу ма?

– Пейзажды бейнелеуді көбірек ұнатамын. Сосын мен пейзажды тек табиғат көрінісі емес, ойдың, философияның көрінісі деп білетін шығыстық – жапондық, қытайлық жолмен жүрген жөн деп санаймын... Дегенмен, ондай күрделі пейзажды ғана емес, сұлулықтың өзін де берген жақсы ғой. «Әлемді сұлулық құтқарады» дейді емес пе?!

– Бүгінгі әңгіменің өзегі негізінен тарих жайлы болды, суретші көп болғанмен, олардың ішінде әрі тарихшы-ғалым жоқ қой, ешкім бізге ренжи қоймас. Арманыңыз орындала берсін!

– Рахмет!

Сұхбаттасқан Өмірзақ АҚЖІГІТ, «Ońtústik Qazaqstan».