Бұл – Ресей мен Украина арасындағы ғана соғыс емес...
Ресей мен Украина арасындағы қақтығыс XXI ғасырдағы ең күрделі геосаяси шиеленістердің біріне айналды. Бұл соғыс тек екі ел арасындағы жанжал емес, ол халықаралық қатынастардың тұрақтылығына, жаһандық қауіпсіздік жүйесіне және энергетикалық саясатқа тікелей әсер етіп отыр. Соғысты талдау барысында бізге эмоциядан арылып, тарихи контексті, тараптардың мүдделерін және халықаралық жағдайды ескеретін объективті көзқарас қажет. Ресей мен Украина арасында тарихи, мәдени, тілдік және экономикалық байланыстар өте терең. Кеңес Одағының құрамында болған екі ел 1991 жылы КСРО ыдырағаннан кейін тәуелсіз мемлекеттерге айналды. Алайда, Ресей үшін Украина посткеңестік кеңістіктегі геосаяси маңызы зор мемлекет болып қалды. 2004 жылғы «Қызғылт-сары революция» және 2014 жылғы «Еуромайдан» оқиғалары Украина халқының батысқа – Еуропаға және НАТО-ға бет бұрғысы келетінін көрсетті. Бұл жағдай Ресей үшін қауіп ретінде қабылданды.
2022 жылдың 24 ақпанында Ресей Украинаға кең ауқымды әскери іс-қимылдарын бастады. Ресей президенті Владимир Путин бұл әрекетті «арнайы әскери операция» деп сипаттады. Оның айтуынша, мақсат – Украинадағы «неонацизмге қарсы күрес» және Донбасс тұрғындарын «геноцидтен қорғау» деп бағаланды. Алайда, бұл уәждер халықаралық қауымдастық тарапынан сынға алынды. Украина мен Батыс елдері бұл соғысты егемен мемлекеттің халықаралық құқықты бұзып, басқыншылыққа ұшырауы деп есептейді. БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы Ресейдің әрекетін заңсыз деп таныды және Украина территориясының тұтастығын қолдайтын қарарлар қабылдады.
Соғыс басталғаннан кейін Батыс елдері Ресейге қарсы бұрын-соңды болмаған экономикалық санкциялар салды. Ресей банктері SWIFT жүйесінен ажыратылды, мұнай мен газ экспорттарына шектеулер қойылды. Көптеген шетелдік компаниялар Ресей нарығынан кетті. Сонымен қатар, АҚШ пен Еуроодақ Украинаға қару-жарақ, қаржылай және гуманитарлық көмек көрсетті. Бұл қолдау Украинаға Ресей армиясына қарсы тұруда едәуір артықшылық берді. Қытай, Үндістан және кейбір дамушы елдер бейтарап ұстаным ұстанды немесе жанама түрде Ресейге қолдау көрсетті. Бұл
халықаралық сахнадағы геосаяси тепе-теңдіктің өзгеріп жатқанын көрсетеді.
Соғыс салдарынан халықаралық саяси дағдарыс орын алды және екі елден де орасан зор адам шығыны болды. Мыңдаған адам қаза тауып, миллиондаған украин босқынға айналды. Көптеген қала мен инфрақұрылым қирады. Украина экономикасы ауыр соққы алды. Ресей де санкциялардан қатты зардап шекті. Энергетикалық нарықта тұрақсыздық туындады, бұл жаһандық инфляцияға әсер етті. Еуропа елдері қорғаныс саласына көп қаражат бөле бастады. НАТО-ға Финляндия мен Швецияның қосылуы – бұл соғыстың маңызды геосаяси салдарының бірі.
Ресей–Украина соғысы – бұл тек екі ел арасындағы әскери қақтығыс емес. Бұл жаһандық тәртіпке, халықаралық құқыққа және ұлттық егемендікке қатысты күрделі мәселе. Соғыстың тез арада тоқтауы мен бейбіт келіссөздерге көшуі – бүкіл әлем үшін маңызды. Қақтығысты шешуде тек әскери жол емес, дипломатиялық тәсілдер де басты рөл ойнауы тиіс. Ең бастысы – адам өмірі мен халықаралық тұрақтылықты сақтау.
Санкциялар әсер етер емес...
Ұзақ мерзімді перспективада қақтығысты шешу саяси, экономикалық және гуманитарлық шараларды қамтитын кешенді тәсілді қажет етеді. Қақтығысқа қатысушы тараптардың диалогы үшін жағдай жасау, адам құқықтарының сақталуын қамтамасыз ету және зардап шеккен аймақтардың экономикасын қалпына келтіру қажет. Халықаралық қауымдастық қақтығысты бейбіт реттеуге жәрдемдесу арқылы бұл үдерісте маңызды рөл атқаруы керек.
Кеңес Одағының ыдырауы және Украинаның тәуелсіздік алуы Шығыс Еуропаның геосаяси жағдайын өзгертті. Украинаның Еуропа және НАТО-мен интеграцияға ұмтылуын, Ресеймен шекарадағы стратегиялық жағдайын Мәскеу өз мүддесі мен қауіпсіздігіне қатер ретінде қабылдайды. Еуропаның Ресей ресурстарына энергетикалық тәуелділігі де аймақтағы күштер балансына әсер ететін маңызды фактор болып табылады. Ресей мен Украинаның кеңестік дәуірден қалған экономикалық байланыстары бір-бірімен тығыз байланысты болды. Бұл байланыстардың, әсіресе энергетика және әскери- өнеркәсіптік секторлардағы байланыстардың үзілуі екі елді де экономикалық дағдарыстарға әкелді. Стратегиялық маңызды аумақтар мен ресурстарды бақылау да қақтығыстардың себебі болып табылады.
Ресей мен Украина арасындағы қақтығыстың оң шешімін табу оңай болмайын деп тұр. Ол тарихи, геосаяси, экономикалық және гуманитарлық аспектілерді ескеретін кешенді көзқарасты талап етеді. Диалог, ымыраға келу және барлық тараптардың мүдделерін құрметтеу тұрақты бейбітшілікке қол жеткізудің қажетті шарттары болып табылады.
Ресей мен Украина арасындағы қақтығыс кең ауқымды ақпараттық соғыспен қатар жүреді, онда екі тарап қоғамдық пікірді өз пайдасына қалыптастыру үшін үгіт-насихат пен жалған ақпаратты белсенді түрде қолданады. Оқиғаларды объективті түрде көрсету ақпаратқа қолжетімділіктің шектелуіне әкеліп соғады.
Екі ел арасындағы қақтығысты шешуде халықаралық қауымдастық маңызды рөл атқарады. Санкциялар, дипломатиялық күш-жігер мен халықаралық ұйымдардың делдалдық әрекеттері шиеленісті бәсеңдету және бейбіт жолмен шешу жолдарын іздеуге бағытталған. Дегенмен, бұл шаралардың тиімділігі әртүрлі елдер арасындағы келіспеушіліктермен және дағдарысты шешуге бірыңғай көзқарастың болмауымен шектеледі. Қақтығыс екі елдің ішкі саясатына айтарлықтай әсер етеді. Ресейде патриоттық сезімнің өсуі және билік төңірегіне топтасу байқалады. Украинадағы қақтығыс саяси тұрақсыздыққа, жемқорлықпен күреске және ұлттық бірегейлікті іздеуге әкелді.
Шынтуайтында, екі ел арасындағы қақтығысты реттеу перспективалары әлі белгісіз. 2015 жылы жасалған Минск келісімдері толық орындалған жоқ. Келіссөздер мен ымыралы шешімдердің жаңа форматтарын табу тұрақты бейбітшілікке қол жеткізудің қажетті шарты болып табылады. Ұзақ мерзімді жанжалдарды шешу барлық тараптардың мүдделерін ескеруді және диалогқа түсуге дайындығын талап ететінін есте ұстаған жөн.
Тұрақты бейбітшілікті қамтамасыз ету үшін геосаяси факторлар мен барлық тараптардың мүдделерін де ескеру қажет. Оның заңды қауіпсіздік мүдделерін ескере отырып, ымыраға келу шешімдерін табу үшін Ресеймен ашық және сындарлы диалог жүргізу маңызды. Сонымен бірге, Украинаның егемендігі мен аумақтық тұтастығын сақтау қажет. Түрлі этникалық және діни топтардың өкілдері арасында диалог пен ынтымақтастық тетіктерін құру маңызды. Сондай-ақ стереотиптер мен теріс пікірлерді жеңуге бағытталған білім беру бағдарламаларын жүргізу қажет. Қауіпсіздік пен қарусыздану мәселелеріне ерекше назар аудару керек. Қару-жарақты бақылау және қақтығыстардан зардап шеккен аумақтарды демилитаризациялаудың кешенді бағдарламасын әзірлеу қажет. Украинадағы қақтығысты сәтті шешу үшін қос тараптың мүдделерін ескеретін кешенді және жан-жақты көзқарас қажет. Икемді және ымыраға келуге дайын болу өте маңызды, бірақ сонымен бірге халықаралық құқық пен адам құқықтары қағидаттарын да берік ұстану керек. Тек осылай ғана аймақта ұзақ мерзімді бейбітшілік пен тұрақтылыққа қол жеткізуге болады.
Биыл ауқымды әскери қақтығыстың басталғанына үш жылдан асты Бұл кезең Еуропаның геосаяси ландшафтын өзгертіп, жаһандық экономика мен қауіпсіздікке ауыр зардаптар әкелген екі елдің қазіргі тарихындағы ең күрделі кезеңдердің біріне айналды. Қақтығысты тоқтатуға қол жеткізу үшін көптеген дипломатиялық әрекеттерге қарамастан, Украина аумағында ұрыс жалғасуда. Еуроодақ пен Киевтің басқа одақтастары Украинаға әскери және экономикалық көмек көрсетуді жалғастыруда. Ресей өз кезегінде санкцияларға бейімделді және «жаңа» аумақтарға бақылауды күшейте отырып, әскери операцияларды жалғастыруда.
Қақтығыс үлкен энергетикалық дағдарысты, жаһандық экономикадағы өзгерістерді және жаһандық азық-түлік проблемаларын тудырды. Үш жыл бойы қарулы қақтығыстар барысында ондаған қалалар қирап, мыңдаған бейбіт тұрғын қаза тапты. Қақтығыс Еуропадағы екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі ең ірі миграциялық дағдарысты тудырып, баспана іздеп Украинаның қауіпсіз аймақтарына немесе басқа елдерге қашуға мәжбүр болған миллиондаған украиндықтардың өмірін мәңгілікке өзгертті.
Енді екі ел арасындағы қақтығыстың негізгі оқиғаларына қысқаша тоқталсақ. 2022 жылдың 24 ақпанында Ресей президенті Владимир Путин теледидар арқылы сөйлеген сөзінде Украинаның шығысында «арнайы әскери операция» басталғанын мәлімдеді. «Операцияның мақсаты – сегіз жыл бойы Киев режимі тарапынан зорлық-зомбылық пен геноцидке ұшыраған адамдарды қорғау. Осы мақсатта біз Украинаны демилитаризациялауға және денацификацияландыруға, сондай-ақ бейбіт тұрғындарға, соның ішінде Ресей Федерациясының азаматтарына қарсы көптеген қанды қылмыс жасағандарды жауапқа тартуға күш саламыз» деді. Ресей әскерлері Украинаның бірқатар облыстарына басып кірді. Сонымен қатар, Беларусь аумағынан Чернобыль атом электр стансасын өз бақылауына алды.
Екі айға созылған шайқастан кейін Ресей Киев пен Чернигов облыстарынан өз әскерлерін шығарды. Украина билігі ресейлік әскерилерді Буча және Ирпен қалаларында бейбіт тұрғындарды жаппай қырғынға ұшыратты деп айыптады. Мәскеу бұл айыптарды жоққа шығарды. 2022 жылдың 20 мамырында Ресей қорғаныс министрлігі Мариупольдегі «Азовсталь» зауытының аумағын «толық азат еттік» деп хабарлады.
6 қыркүйекте Харьков облысында украин әскерлерінің қарсы шабуылы басталды. Ресей армиясы Украинадағы стратегиялық нысандарға соққы беру үшін ұзақ қашықтықтағы зымырандарды белсенді түрде пайдаланып жатқанда, АҚШ пен басқа да Батыс елдері Киевке әскери көмекті кеңейтті.
21 қыркүйекте Ресей президенті Владимир Путин елде ішінара мобилизация жариялау туралы жарлыққа қол қойды. 2022 жылдың 30 қыркүйегінде Ресей мемлекетінің басшысы Украинаның Донецк, Херсон, Луганск және Запорожье облыстарын Ресейге «аннексиялау» туралы құжаттарға қол қойды. Қазан айының басында Қырым көпірі жарылғыш зат толтырылған жүк көлігі арқылы жарылған. Жарылыс тас жолдың 250 метрдей жерін қиратып, жүк пойызының жеті вагоны жанып кетті, 5 адам қайтыс болды. 11 қарашада Ресей қорғаныс министрлігі ресейлік әскер бөлімдерін Днепрдің сол жағалауына көшіру аяқталғанын хабарлады.
2023 жылдың қысы мен көктемі Бахмут үшін қызу шайқастармен ерекшеленді. Тамыз айында Ресей армиясы Қырым көпіріне шабуыл жасалғанын хабарлады. Қазан айында Ресей Украина инфрақұрылымына ауқымды соққылар жасады.
Өткен жыл «әлсіретуге бағытталған соғыс» ретінде есте қалды. Қаңтар-ақпан айларында Ресей Донбасста шабуылын күшейтті, ал, наурызда Батыс елдері Украинаға әскери қолдауын күшейтіп, алыс қашықтықтан ататын қару-жарақ жөнелтілетінін жариялады.
6 тамызда Украина әскері аймақта операция жүргізе бастағаннан кейін Курск облысының шекаралас аудандарындағы жағдай ушығып кетті. Белгород, Курск және Брянск секілді Ресейдің үш облысында лаңкестікке қарсы операция режимі енгізілді. Ресейдің Украинамен шекаралас бірқатар облыстарынан ондаған мың адам эвакуацияланды. Украина президенті Владимир Зеленский Суджа қаласы Украина армиясының бақылауына өткенін мәлімдеді. «Суджа» газ өлшеу стансасы ресей-украин шекарасына жақын жерде орналасқан және қазіргі уақытта ресейлік газды Украина арқылы Еуропаға тасымалдаудың жалғыз бағыты болып қала береді.
2 қыркүйекте Ресей президенті Владимир Путин Киевтің Курск аймағындағы «арандатуы» сәтсіздікке ұшырайтынын және Ресейге «бандиттермен күресу» керектігін мәлімдеді. 6 қыркүйекте Украина президенті Владимир Зеленский Украина Ресей Федерациясының Курск облысындағы 1300 шаршы шақырым аумағын, оның ішінде жүзден астам елді мекенді бақылайтынын мәлімдеді. Бір күн бұрын Украина басшысы Мәскеумен келіссөздер барысында Киевтің қарулы күштері бақылауындағы Курск облысының аумағын Ресейдің бақылауындағы украиндық аумақтарға айырбастайтынын мәлімдеген.
2023 жылы Ресей мен Украина арасындағы ұшқышсыз басқарылатын дрондардың соққылары айтарлықтай күшейіп, ұрыстардың негізгі бөлігіне айналды. Екі ел де ұшқышсыз ұшақтарды барлау, әскери және маңызды инфрақұрылымға соққы беру және жау территориясының терең түкпіріндегі шабуылдар үшін белсенді түрде қолданды.
Қақтығысты шешудің жолы қандай?
Ресей–Украина қақтығысы үш жыл бойы көптеген халықаралық саммиттер мен конференциялардың күн тәртібіндегі маңызды тақырыптарының бірі болып қала берді. Дегенмен, әлемдік көшбасшылардың сансыз үндеулері де, халықаралық қауымдастықтың бұл бағыттағы күш-жігері де қақтығысты тоқтата алмады. Дипломатиялық реттеудің көптеген әрекеттеріне қарамастан, тараптар қатал позицияда қалып отыр. Әлемдік қоғамдастық оқиғалардың дамуын мұқият бақылап отыр, миллиондаған адамдар ХХІ ғасырдағы ең жойқын қақтығыстардың бірін бейбіт жолмен шешуге үміттенеді.
2025 жылдың ақпан айында АҚШ президенті Дональд Трамптың әкімшілігі Ресей мен Украина арасындағы қақтығысты реттеуге күш салды. АҚШ-тың арнайы өкілі Кит Келлогг Украина президенті Владимир Зеленскиймен келіссөз жүргізді. Украина мемлекетінің басшысы АҚШ президентімен инвестициялар мен қауіпсіздікке қатысты «мықты және пайдалы» келісім жасауға дайын екенін мәлімдеді. Ұсынылған жоспардың негізгі аспектілерінің бірі – Украинаның сирек жер ресурстарына қол жеткізу туралы келісім. Трамп Киевке берілген көмекті Украинадағы сирек металдар мен басқа да тауарларға айырбастауды ұсынды. «Біз Украинамен сирек кездесетін металдар мен басқа да тауарларға айырбас ретінде келісім жасамақпыз» деді Трамп. Бұл келісім Америка Құрама Штаттарының Украинаны қолдау шығындарын өтейді.
Президент Трамптың ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесшісі Майк Уолц америкалық әкімшіліктің күш-жігерінің арқасында жанжал жақын арада аяқталатынына сенім білдірді. Ол АҚШ-тың қазіргі басшылығымен Украинадағы қақтығыс жақын арада аяқталуы мүмкін екенін баса айтты. 2025 жылы 18 ақпанда Эр-Риядта ресейлік-американдық келіссөздер өтіп, оның барысында украиналық реттеу мәселесі де талқыланды.
Осы дипломатиялық бастамаларға қарамастан, қақтығысты шешудің келешегі белгісіз күйінде қалып отыр. Украина сенімді қауіпсіздік кепілдігін алуды және өзінің егемендігін сақтауды талап етуде, ал, ұлттық ресурстардың бір бөлігін беруге қатысты ұсыныстар ел ішінде үлкен дау-дамай туғызуы мүмкін.
«Президент болсам, соғысты бір күнде тоқтатамын» деген Трамптың уәдесі әзірге орындалатын түрі жоқ. Сарапшылар соғысты тоқтатуға талпыныстан түк шықпайтынын жазуда. Бір қарағанда Киев бейбіт келісімге келіскенімен, Ресей уақыт созып отырған сияқты болып көрінеді. Бұған Ресей ұсынысымен Стамбулда ұйымдастырылған екіжақты кездесуде 1000/1000 есебімен тұтқын алмасу келісімінен басқа ешнәрсе айтылмағаны дәлел. Десе де, кейбір сарапшылар Украина даласындағы ұрыс жыл соңына дейін аяқталып қалатын шығар деп болжам айтуда. Бұған Киев пен Ақ үйдің сирек металдар бойынша келісімге келгені әсер етуі мүмкін. Бұдан бөлек, әлем қазір үшінші дүниежүзілік соғыс басталып кетпей ме деп алаңдаулы. Себебі соғыс өрті әлемнің әр аймағынан тұтанып жатыр. Жақында Үндістан мен Пәкстан арасындағы қақтығыс қайта ушықты. Екі тарап та ядролық қаруға ие екенін ескерсек, жағдайдың ушықпауы – бүкіл әлем үшін маңызды.
Путин жақында берген бір сұхбатында Ресейде қару-жарақ күші жеткілікті екенін, 2022 жылғы мақсатын соңына дейін жеткізетінін, ядролық қару қолдануға мәжбүр болмайтын шығармыз деп үміттенетінін айтты. Путиннің сөзіне қарағанда, ол Украина әскери қақтығысын «Батыстың Ресейге қарсы саясатының жемісі» деп қабылдайды және соғыстың соңы Ресей талаптарының қанағаттандырылуына байланысты деп есептейді.
Газа секторы, Қытайдың Тайваньға қысымы, Иранның зымыран қоры сақтаулы қалашығын көпшілікке көрсетуі, Украина мен Ресей, Үндістан мен Пәкстан жағдайынан кейін үшінші дүниежүзілік соғыс туралы жиі айтыла бастады. Британияның YouGov зерттеу компаниясы жүргізген сауалнама нәтижесі көрсеткеніндей, АҚШ пен Еуропа тұрғындарының басым бөлігі алдағы 5-10 жылда үшінші дүниежүзілік соғыс басталуы мүмкін деп есептейді...
Серік ӘБСАТТАР,
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің халықаралық қатынастар кафедрасының
аға оқытушысы.