«ҚОЛЫМНАН ОЙЫМ ОЗЫП КЕТЕ БЕРЕДI»
Академик Ырысқұл ОЙНАРОВ: Бiздiң қазақтың баласының абстрактылы ойлау қабiлетi өте күштi — «Математикасыз өмiр жоқ», «математика – барлық ғылым бастауы», «математиканы бiлген адам бәрiн де бiледi» деп жатамыз, ендеше, осы ғылымның адамзат өмiрiндегi орнын бiр екшеп көрейiкшi? — Математика адамзатқа қаншалықты керек? Бiреулер тiптi «мен журналист немесе жазушы боламын, ол екеуi болмаған күнде де жалпы гуманитарлық салада ғана жұмыс iстейтiндерге математиканың керегi не?» деп жатады. Немесе «мен инженер болып iстеп жүрмiн, бiрақ интегралды қолданып жатқан жоқпын» дейдi.
— Иә, осындай әңгiме көп айтылады...
— Егер тереңiрек қарайтын болсақ, мәселенiң әлгi айтылғандардан әлдеқайда маңызды екенiн көремiз. «Адамзат адамзат болғалы жинаған ең құнды байлығы не?» деген сұраққа келсек, ол оның ой жүйесi екенiн көремiз. Соның iшiнде ойлаудың өзiнiң «оңтайлы (рационалды) ойлау» тәрiздi түрлi әдiс-тәсiлдерi бар. Яғни бiр ойдың негiзiнде келесi ойлау жүйесi, оның негiзiнде тағы бiр жүйе қалыптасады, осылай сатылап кете бередi. Ал, ойлау дегеннiң өзi абстракты, көзбен көрiп, қолмен ұстауға болмайтын нәрсе ғой. (Икс, игрек дегенiмiз осы абстракты ойлауға үйрету). Баланы олай ойлауға қалай үйретемiз? Жаңағыдай сатылау, оңайдан қиынға қарай жүру арқылы үйретемiз. Осылай оқыған бала математиканы игерiп кетедi. Ал, ортасында бiр бөлiгiн оқымай қалса немесе толық түсiнбесе, ұғынбаса игере алмай қалады. Сiз де, мен де, кез келген адам өз жұмысында интегралды қолданады. Қалайша? Ол әрбiр iстi атқарар алдында оны «маңызды», «аса маңызды» дегендей бөлiп-бөлiп қояды, сол бойынша жұмыс iстейдi. Мiне, ойлау жүйесi деген осы.
Математиканы бiлу қажеттiгiне тағы бiр дәлел — математика пәнiнiң мұғалiмдерi ешқашан жетiспейдi. Неге? Өйткенi, ойлау қабiлетi қалыптасқан математиктердi басқа жұмысқа әкетiп қала бередi. Математиканы жақсы бiлетiн заңгерлер – ең мықты заңгерлер. Математиканың адамзатқа қажеттiлiгi, мiне, осында.
— Инженерлерден жақсы журналист, жазушы көп шығатыны содан десеңiзшi...
— Иә. Сол себептi математиканы ықылым заманнан берi барлық мектепте оқытады. Ал, бүгiнгi күнге келсек, бiздiң оқу жүйемiздегi әлгiндей сыңаржақ көзқарастардың салдарынан математиканы көп жерде қысқартып тастадық. Экономика мамандығында үш семестр оқитын болса, қазiр бiр семестр ғана. Жоғары оқу орындарында математиканы бұрын төрт семестр оқитын болса, қазiр бiр-ақ семестр! Mұндай жағдайда сапалы маман қайдан шықсын?..
Бiз Еуразия Ұлттық Университетiнiң механика-математика факультетiнде математиканы оқытамыз. Бүгiнгi студенттерiмiз, кеңес заманының деңгейiмен салыстырсақ, оқуға түсе де алмас едi... Бiрақ «тест» деген шықты. Ол баланың ойлау жүйесiн мүлдем дамытпайды, бiз ҰБТ арқылы оны анықтай да алмаймыз... 2003-2009 жылдары мен осында кафедра меңгерушiсi болдым. Сол жылдары 1-курс студенттерiне былай деп сұрақ қоятынмын: «Қайсысыңа мектепте мұғалiм теореманы дәлелдеудi үйреттi және ертеңiне сұрады?». Жауап жоқ... «Мұғалiм теореманы дәлелдeудi үйреткен жоқ, бiрақ соның негiзiнде есеп шығарамыз дедi?». Мұнда да 20 шақты баладан екi-үшеуi ғана қол көтередi. «Мұғалiм есеп шығару жолын көрсеттi, сендерге «осы жолмен шығарасыңдар» дедi?». Бұл сұраққа бәрi «көрсеттi» деп жауап бередi. Мiне, бiздiң дайындығымыз...
— Бiзге теореманы керi жолмен де дәлелдеуге болады деп үйреткен жоқ па?..
— Мiне, мiне, ол кезде нашар оқитын балалардың өзi кейде тырысып, дәлелдеудiң бiраз жолына дейiн келiп, ары қарай жүре алмай, тоқтап қалып жатушы едi. Оқушылардың деңгейi сондай болатын.
— Мен мектепте үздiк оқушы болдым. Бiрақ бүгiн еске алып отырсам, 6-сыныпта басталған алгебраның есептерiн шығарғанда оның түпкi мән-мағынасын ұғынбаған, интуитивтi түрде шығарып отырған екенмiн. Ал, бүгiн 1-сынып баласы «х», «у», «z» дегеннiң мәнiн түсiнедi дегенге басымды кесiп алса да сене алар емеспiн.
— Оған сенуге болады. Өйткенi, бүгiнгi бала, әсiресе, бiздiң қазақтың баласының абстрактылы ойлау қабiлетi өте күштi. Бiрақ бұл жерде мынадай мәселе бар. Ол есептердi ұзақ уақыт, қайталап оқытып отыру керек. Мен оқу бiтiрген офицер болып, әскерде қызмет еттiм. Әскерден босаған соң әкем елге шақырып алды. (Осы кезде академиктiң ұялы телефоны екiншi рет шылдырлады. «Үлкен бастық, кешiрiңiз» деген ол тұтқаны көтердi. «Ректоры шығар» деп ойлағанмын. Ал, ар жақтан саңқылдаған әйел даусы естiлiп тұр... «Қазiр... Айтамын... Журналистпен сұхбаттасып отырмын... Жақсы...». Тұтқаны қойған ағамыз күлiмсiреп, маған қарады. «Арасында сiзге басқа әңгiме де айтып берейiн. Сәрсенғали Әбдiманапов атты азаматтың ректор кезi. Менi бiр күнi министрлiкке ме, бiр жаққа жұмсады. Онша барғым келмей отыр. Сол кезде әйелiм қоңырау шалсын. Мен: «Сәрсеке, үйдегi үлкен бастықтың айтқанын iстемесем, үйден қуады, сiздiң айтқаныңызды iстемесем, сiз жұмыстан қуасыз. Қай бастықтың айтқанын орындағаным дұрыс?» дедiм. Сәрсекең түсiндi де, сылқылдап күлдi: «Үлкен бастықтың айтқанын iстеңiз, үлкен!..». Қазақы қалжыңға ұста ағама риза болып, «мiне, дипломат!» деп мен отырмын iштей...).
...Содан ауылдағы мектепке мұғалiм болып орналастым. Тәжiрибем жоқ, сабақты қайтсем қызықты етiп өткiземiн деп ойлаймын. «Математикалық логика» деген бiрiншi курста өтетiн пәннiң есептер жинағы бар едi. Мектеп баласына қиындау, әйтсе де... Сөйтсем, оқушыларым есептi шемiшкеше шағады! Өзiм таң қалдым. Оларға қызық, «тағы да» дейдi. Сонда «қайталап, көп берген дұрыс екен ғой» деген ойға келген едiм. Мектепте бөлшек есептi екi апта ма, үш апта ма, ұзақ өткенiмiз де есiме түстi. Баланың жадына әбден сiңiп, жаттанды болып қалу үшiн жасалған нәрсе екен ғой. Ал, қазiр ондай жоқ, аз ғана уақыт оқытып, келесi сатыға секiрiп кетедi. Баланың ой жүйесi қалыптасып үлгермейдi.
— Бұл айтқаныңыздан шығатын қорытынды – математика сағатын азайту қате, қайта «физиктерге» болсын, «лириктерге» болсын, көбiрек әрi тереңдете оқыта түскен дұрыс екен ғой?
— Иә, өйткенi дұрыс ойлау жүйесi барлық жерде керек. Кеңес кезiнде заңгерлерге де математикалық логиканы оқытатын болған. Эйнштейннiң: «Оқытудың мақсаты – фактiлердi жинау емес, адамның ойлау жүйесiн өсiру» деген сөзi бар. Ендеше, мақсатымыз адамның ойлау жүйесiн өсiру болса, онда математиканың орны өзгеше екенiн мойындауымыз, соған қарай қимылдауымыз қажет.
Математикадан жақсы оқулықтар жетедi
— Бұл жағдайда бiр сұрақ туады. Бiз – сырттағы адамдармыз, сiздер математиканың iшiнде жүрсiздер. Мәскеу университетiнiң ректоры, академик В.Садовничий тестiлеуге қасқайып қарсы тұрып, бұл университетте емтихан жүйесiн қалдыртты! Ал, сiздер неге ҰБТ-ға қарсы шықпадыңыздар? Айтпадыңыздар ма, жоқ әлде айтқандарыңызды ешкiм тыңдамады ма? Қайда бiздiң «садовничийлерiмiз»?
— Айтылмай да, жазылмай да жатқан жоқ. Бiрақ одан шыққан нәтиже тағы жоқ, бiзде сондай жүйе жасалып қойған... Тек биыл ғана бiр аздаған өзгерiс енгiзiлдi, оның қандай нәтиже берерiн уақыт көрсетедi. Бiзде тағы мынадай нәрсе бар. Бұрынғы 3 оқу-бiлiм министрлiгi мен Ғылым академиясының орнында қазiр бiр ғана Бiлiм және ғылым министрлiгi. Бiрде осы министрлiкке Алматыдан берiп жiберген құжатты апарып бермекке барайын. Ғимараттың бiр қабырғасына министрлердiң портретiн iлiп қойыпты. Кеңес кезiндегiлер 5 жыл, 7 жыл, 12 жыл отырса, 1991 жылдан бергiлерi екi жылдан ары аспапты. «Бұл қарқынмен сендерге қабырға жетпейдi ғой» деп әзiлдегенмiн сол жердегi таныстарыма. Iздеп барған адамыма кiрiп едiм, ол «бiздегi соңғы жаңалықты естiдiңiз бе?» дедi. «Жоқ. Не жайлы?». «Жаңа ғана Ж.Күлекеев бәрiмiздi жинап, отставкаға кеткенiн айтты...».
Бұл министрлiкте мектеп пен университеттегi оқу жүйесi мен ғылым жүйесiн түсiнетiн, өмiрлiк тәжiрибесi мол, әр қадамын әбден есептеп барып жасайтын салмақты, сабырлы, ойлы адам отыруы тиiс. Ал, бiзде қалай? Бiзде шетелде мынадай озық тәжiрибе бар екен деймiз-дағы, бұрынғы жүйемiзге жаңа дүниенi енгiзуге тырысамыз. Яғни сыртқы түр мен iшкi мазмұн сәйкеспей қалады...
Мысалы, Болонья процесiн алайық. Оның негiзгi мақсаты – студент өз бетiнше оқып, iзденiп, емтихан тапсыруы, ал, оқытушылар бағыт-бағдар берiп отыруы керек. Бiздегi кеңес кезiнде оқу бағдарламасының үштен бiрiн аудиторияда алуы, үштен бiрiн мұғалiммен кеңес (консультация) кезiнде алуы, үштен бiрiн өз бетiнше оқып-үйрену арқылы алатын. Қазiр ше? Жатақханаларда бұрынғыдай оқу залы да жоқ.
— Ой, тоба, жатақханада оқу залы жоқ дегендi бiрiншi рет естiп отырмын...
— Ол жағдай жалғыз бiзде емес, барлық жерде сондай. Тiптi, жатақханалардың өзi жоқ!.. Өйткенi, олардың көбiсi сатылып кеткен. Барында орын жетiспейдi. Бұл – мәселенiң бiр жағы. Екiншi жағы – бала қай уақытта өз бетiмен оқуға тырысады? Бiлiмнiң қоғамдағы бағасы жоғары болса. «Бiлiмiм мықты болса жерде қалмаймын» деп ойлайды. Мысалы, мен ҚазМУ-дi қызыл дипломмен бiтiрдiм. Менiң ары қарай оқығым келсе аспирантураға түсуге, жұмыс iстегiм келсе баратын орнымды таңдауға мүмкiндiгiм болды. Ал, бүгiн бұрынғыдай жұмысқа шақыратын өндiрiс орны азайып кеттi, жұмысқа тамыр-танысы арқылы тұру көбейiп кеттi. «Үшке» оқыған студент жоғары орындарға жайғасты, «беске» оқығандар жұмыссыз жүр. Бала соның бәрiн көрiп отыр ғой... Бiз балаға жағдай жасамадық, бiрақ «Болоньяға» кiрiп кеттiк... Тағы да түр мен мазмұнның сәйкессiздiгi алдымыздан шығып тұр.
— Шетелдерде бұл процесс өз жемiсiн берiп жатыр ма? Берсе, себебi неде?
— Шындығына келсек, ҰБТ шетелдегi iрi, жоғары дәрежелi университеттерге жүрмейдi. Мен өз тәжiрибемде ондайды көрген жоқпын. Бұл да сол сияқты нәрсе.
— Бiз ҰБТ-ның өзiн де шетелдiң озық тәжiрибесi деп әкелдiк емес пе?
— Бiздiң әдетiмiз, әйтеуiр «озық» екен деп ананы да, мынаны да әкелуге әуеспiз. Шетелдегi ЖОО-да бакалавриат, одан соң үздiксiз магистратура, докторантура. Оқығың келсе үзбей оқи аласың. Ал, бiзде магистратураны екi жыл, докторантураны үш жыл деп кесiп тастады. Қазiр магистратура көп жерде бар, докторантура ондай емес... Айталық, студент Жезқазғаннан магистратура бiтiрiп, бiзге докторантураға келдi дейiк. Ол басқа салада оқып келген, бұл жерде басқа сала. Үш жылда ешнәрсеге үлгермейдi. Мұндай мәселе өте көп. Бұрын аспирантурада үш жыл оқығанда кандидаттық минимум тапсыратын, ғылыммен айналысатын. Үш жылда қорғайтындар өте сирек болатын, негiзi 4-шi, 5-шi жылда қорғайтын. Әбден пiсiп, дайын болып қорғайтын. Қазiр үш жылдық докторантураның бiр жарым жылы оқумен кетедi. Қалған уақытта ол ненi қорғап үлгередi? Әрi толық үш жыл да емес қой, сен қыркүйекте оқуға түскенiңмен, мамырда – мемлекеттiк емтихан, маусымда бiтiресiң...
Бiз бұл жөнiнде айттық та, жаздық та, ұсыныстар да жасадық. Бiрақ айтып отырмын ғой, бiзде бiр кiрiп кеткен дүниенi өзгерту өте қиын iс. Сондықтан ешкiм оның соңына түсiп, басын ауыртқысы келмейдi...
— Бiрақ о баста дұрыс емес дүниенiң салдары одан да жаман болып тұрады ғой?
— Әрине!.. Кеңес кезеңiнде, яғни жетпiсiншi-сексенiншi жылдары бiзде математика ғылымы өте жақсы дами бастады. М.Өтелбаев сияқты ғалымдар қорғап келдi, олар оқушылар алды. Аржағында «қайта құру» басталды да бәрiн құртып тынды. Байлығымызды ұстап қала алмадық. Қазiр жасы 60-тан асқан Жұмадiлдаевтар бар. Негiзгi күш – 70-тен асқандар. 50 жастан асқан екi-үш жiгiт, 30-дан асқан екi-үш жiгiт қана бар. Осы екi орта – бос жатыр...
— Оның үстiне тоқсаныншы жылдардан бастап, «утечка мозгов» кең қанат жайды...
— Оның себебi мынада. Жақсы жұмыс iстей бастаған ғалым жалғыз болмайды (рас, жекелеген жалғыздар да болады), ол жан-жағына жастарды жинай бастайды. Мұны бұлақтың көзi деп есептеуiмiз керек. Бұлақтың айналасында ендi өрiс пайда болады. Шетелге ғалым кетсе, бұлақ жабылды, өрiс жойылды деген сөз. Жетпiстен жоғарыдағылар он-он бес жылда «кетiп болады». Алпыстағылар олардың орнына жылжиды. Сонда қалатыны шамалы-ақ болып тұр ғой. Одан өрiс жасау өте қиын...
— Шетелге кеткен қазақ ғалымдары, математиктерi Ресейдегiдей көп пе?
— Бар, бар, оншақты адам, математигi бес-алтау... Кетсiн-кетпесiн, мұндағы «өрiстiң» өзi дамымай жатыр ғой. Кеңес өкiметi математиканы қалай дамытты? Сталиннiң шет аймақтардағы ғылымды дамыту жайлы жарлығы болған. КГБ орталық қалалардағы қарқынды жұмыс iстеп жатқан ғалымдардың тiзiмiн жасаған. Бiзге Лобачевский шыққан Қазан университетiнен атақты Персидский деген ғалымды жiбердi. Барғысы келмегенi «халық жауы» атанады, «ана жаққа» жiберiледi. Сол сияқты физиктер де, химиктер де келдi. Олар өрiс жасады. Оны көрген бiздiң ұлттық кадрлар де сондай болуға ұмтылды...
Қазiр сондай жүйе, сондай жұмыс жоқ, өзiмiздегi бұлақтардың көзiн ашуды ойлап жатқан ешкiм жоқ. Бұрынғы ғылым кандидатының орнына PhD докторлығына дайындаймыз. Сол кандидаттың деңгейi ғой. Оған да қаржы аз бөлiнедi. Себебi, екi мыңыншы жылдары, қаржы бар кезде әр докторды дайындауға 10 мың доллар бөлiнсiн деген құжат қабылданған... Қазiр ақша жоқ. Бүгiн математикадан докторлық қорғауға жылына ары барса он-он екi адам құжат тапсырады. Кеңес заманында кемi 25-30 адам докторантураға баратын. Биыл көбейтедi деп жатыр, рас болса. Тағы мынадай мәселе, PhD-ға түсу үшiн 3 жыл жұмыс өтiлi керек. Ондай талап кеңес дәуiрiнде де бар едi, бiрақ институтты жақсы бiтiрген студентке бiрден аспирантураға бағыттама (направление) бере алатынбыз. Талап қалды, жеңiлдiк жоқ. Қазiр ешкiм үш жыл күткiсi келмейдi, айлығы жақсы жұмысқа кетiп қалады. Бiзге келетiндерi – жұмыста онша жолы болмағандар. Үш жыл жұмыста жүргенде сен бакалавриат пен магистратурада алғаныңды ұмытып қаласың ғой...
Ғылымның осы секiлдi мәселесi көп, оны бұрынғы жыршылардай таңды таңға ұрып айтуға болады...
Ендi ғылымға тiкелей қатысы жоқ мәселенi де айтайық. Тәуелсiздiкке – ширек ғасыр. Бүгiнгi Қазақстан қандай мемлекет? Мен әрi ойлап, берi ойлап, тiлден бастап толып жатқан проблеманың түп-төркiнi бiзде намыстың, жiгердiң жоқтығында екен деген қорытындыға келдiм. Барлық жерде айтамыз, бiрақ бiр нәрсе сұрайтын болсаң – орысша айтасың. «Түсiнбей қалар» дейсiң. 10 миллион қазақ болса, соның кемi 5 миллионы барған жерiнiң бәрiнде тек қазақша сөйлесе, 5 жылда көп мәселе өзгерер едi деймiн.
— Өзгермейдi! Неге? Математиксiз ғой, дәлелдеп көрейiн. Бiрiншi кедергi – адами психологияда. Бейбiт заманда ерлiк iстеу соғыс кезiнде ерлiк iстеуден әлдеқайда қиын. Екiншi кедергi –жаңағы ерлiктi сiз бiр рет iстейсiз, мен бiр рет, ол бiр рет, Бейсенбай да, Сейсенбай да, көптеген адам бiр рет iстейдi. Көп рет iстейдi. Бiрақ қолдау, өзгерiс көрмеген соң қажып, қолын бiр-ақ сiлтейдi.
— Мен айқай-шусыз бастасақ әлде де мемлекет қолдайды деп ойлаймын. Ендi 25 жылда тәуелсiз ел болғанымызға 50 жыл толады, ал, «елу жылда – ел жаңа». Бiз осы бетiмiзбен кете берсек, «жаңа» ел пайда болады. Сондықтан жаңағы мен айтқан әдiс – бiздiң соңғы мүмкiншiлiгiмiз... Жоғарыдан ешнәрсенi күтпеу керек. Халық мемлекет iстесе дейдi. Мемлекет халық соған дайын болған кезде ғана iстейдi. Президент «ертеңнен бастап барлық жерде қазақ тiлi ғана қолданылады» десе, халықтың 2 миллионы ғана қуанады, қалғаны қарсы болады. Сондықтан халық өзi бастамаса болмайды деген ойдамын...
— Жақсы, аға, сiздiң сөзiңiзде де шындық бар. Сұхбаттың соңында сұрармын деген сұрақты өзiңiз бастап кеттiңiз, ауылдан шыққан адамсыз, сiздiң жан дүниеңiздi, жан айқайыңызды жақсы түсiнемiн. Дегенмен, сiз математик болғаннан кейiн оқырман алдымен осы сала жайлы әңгiме күтедi ғой. Алдыңғы толқын, кейiнгi толқын жайлы айттыңыз, толқын болып даму заңдылық қой, тек арасы үзiлiп қалмасын деп тiлейiк...
Ендi менiң математиктерге қоймай кете алмайтын сұрағым – экономиканың математикалық моделi жайлы не айтасыз?
— Ол былай. Ғылымдағы «қолданбалы математика» қай салаға болсын қолдануға дайын. Бiзде ғалым идеясын алып Үкiметке барады, «ол мынаған керек, мынаған керек» деп дәлелдейдi, оның есебiн көрiп, бәрi қол қояды, ақша бөлiнедi, бiрақ ақша бөлiнгенмен шенеунiктер өзi тiкелей мүдделi болмағаннан кейiн сiздiң идеяңыз өндiрiске енгiзiлмей шаң басып жата бередi.
Идея қай уақытта iске асатын болады? Өндiрiс, компания басшысы жеке кәсiпкер түрiнде табысты бұрынғыдан еселеп табу үшiн, бәсекелестерiнен озу үшiн ғалымның көмегiн керек етiп, өзi оны iздеп келетiн жағ-дайда. Сөйтiп, оған тапсырыс берiп, келi-сiмшарт жасасқан жағдайда. Батыста бұл iс компанияның байқау жариялауы арқылы iске асады. Ғалымдар да өз әлеуетiн осы жолмен көрсете алады.
Бiзде кәсiпкерлер шетелдiк тым жаңа да емес технологияны алып келедi де бұл жақта одан озық ешнәрсе болмағаннан кейiн, сол көнелеу технологияның өзiмен-ақ аз ақша жұмсап көп пайда табады. Ендi ол жаңалыққа ұмтылып неғылсын? Бiздiң кәсiпкерлер өсiп, халықаралық деңгейге шыққанда ғана, солар секiлдi бәсекелестерiмнен қайтсем озамын деген кезде ғана ғылымның көмегiне сүйене бастайтын болады...
— Дәл осындай жағдайда бiз не iстеуiмiз керек? Болашақта дивиденд әкелетiн қандай да бiр тiрлiк жасауымыз керек қой?
— Бiз қазiр қаржыны iргелi ғылымға аямай құюымыз керек!
— Өткенде сiз жапондар Перышкиннiң физика жөнiндегi оқулығын аударып жатыр екен дедiңiз. Президент те «бiз әлемдiк ең озық оқулықтарды аударуымыз қажет» дедi. Аударып, соларды пайдаланғанымыз дұрыс па, жоқ әлде өзiмiздiң төл оқулығымызды жазып шыққанымыз дұрысырақ па?
— Ондай аудармалар бiзде дамымай қалған салалар бойынша ғана керек деп ойлаймын, ал, математикадан жақсы оқулықтар жетедi. Математикадан да, физикадан да қазақша жазылған оқулықтар бар, бiрақ оны орысша ойлайтын адамдар қазақ тiлiнiң стилiмен жазған, бәрiбiр, қазақ оны түсiнбейдi. Алматыдағы математика институтында iстеп жүргенiмде бiр қазақ әйел жалпы физикадан оқулық жазып әкелiптi. Өзi қазақша сөйлей алмайды. «Жаным-ау, сен қазақ тiлiнде қалай жазып жүрсiң?» «Ну, написала же...!». Оқысам – жоғарыда айтқанымдай.
Аудару да оңай шаруа емес. Автордың ойының кемi 95 пайызын беру қажет болады. Аудармашы кейде оқулықтың авторымен таныс болуы да мүмкiн...
— «Оқулық – негiздердiң негiзi» деген оймен сұрап отырғаным ғой.
— Дегенмен, мектеп үшiн кейбiр кiтаптарды аударуға болады. Алла тағала баланың психологиясын керемет түсiнетiн қабiлет, талант берген адамдар жазған оқулық болады, әне, соны аударсақ артық емес. Ал, сондай таланты бар жанды өз iшi-мiзден тауып жаздырсақ, нұр үстiне нұр болар едi!
Кейде былай да болады. Оқулықты жоспарға кiргiзiп қояды. Жоспар бойынша шығатын кез келiп қалды ма, әне, сол кезде апыр-топыр жұмыс басталып кетедi. «Бiрiншi тарауын мына күнге, екiншi тарауын мына күнге» деп жоспар, келiсiмшарт жасалмайды ғой...
Мен өзiм оқулық жазып көрген жоқпын. Жоғары мектепте iстеп, зерттеу iсiмен айналысып жүргеннен кейiн баланың ойлау деңгейiне түсе алмауымыз мүмкiн. Рас, бiр-екi рет талпынып көрдiм. Өзiм оқып көрсем, қазақи шыққан тарауы да, орыстың iзiмен кетiп қалған тарауы да бар екен. Сосын отқа тастап жiбердiм...
Жалпы, зерттеуге болмаса, мен өзiм жазуға онша жоқпын, қолымнан ойым озып кете бередi. Кейде ойым үзiлiп қалса, оны жалғай алмай қиналып қалып жатамын.
Сұлтанғазиннен араға бiрнеше жыл салып кешiрiм сұрадым
— Ендi математиканың адамның мiнез-құлқының, жалпы, оның болмыс-табиғатының қалыптасуына тигiзер әсерi бар ма? Болса қаншалықты?
— Математика дәлдiкке үйретедi. Теореманы дәлелдегенде анадан анау, одан анау шығады деп, тайға таңба басқандай етiп анық көрсетесiз. Сол себептi математиктер тiкелеу келедi, әңгiмеге бос сөз қосып созбайды, мәселенi шорт кеседi. Математика нақтылыққа, ұқыптылыққа, аз күшпен көп iстi тындыруға үйретедi. Кеңес өкiметi кезiнде ректор етiп тек математиктердi тағайындайтын талап, тәртiп болған! Олар болмай қалса ғана физиктi, химиктi қоятын. Мәскеу мемлекеттiк университетiне тек математиктер мен физиктер ректор болып тағайындалған. Негiзi ой жүйесi таза болғандықтан олардың жаны да, қолы да таза болады деп есептеген...
— Қазақстанда ол тәртiп жоқ шығар?
— Жоқ, әрине. Жалғыз ғана Халықаралық қазақ-түрiк университетiнiң ректоры математик.
— Бәрiмiз де өмiрiмiзде жоспар құрамыз. Ал, математик болғаныңыздың өмiрдi есепке құруыңызға, жоспармен жүруге қаншалықты әсерi болды? Еврейдiң баласы 15 жасында 30 жасымда мынаған, 40-50-iмде мынаған жетемiн, мына дәрежеде зейнеткерлiкке шығамын деп жоспар құратынын бiлемiн...
— Ол өзi ең бiрiншi кезекте адамның қанына, тегiне байланысты болар деймiн. Өмiр бойы нақты жоспар құрып, сонымен жүрiп келемiн деп айта алмаймын.
— Жас кезiңiзде өзiңiздiң айтуыңызша бостау болыпсыз. Кейiн сол жуас баланың өжет жiгiтке айналуына математиканың қатысы болды ма?Академия кәсiподағын басқарыпсыз, ал, ол кей-кейде болса да басшылықпен текетiреске бару, қарапайым халықтың мүддесiн қорғау үшiн күреске түсу деген сөз.
— Мiнездiң қалыптасуына математиканың қатысы бар... Жуас баласың. Өмiрден таяқ жей бастайсың. Ол сенi ширатады. Математиканы бiлгеннен кейiн шындықты айтасың. Ол сенi қорғайды. Мен кәсiподақ төрағасы болған кезде жас едiм, қайратты едiм. Академияның бiр дұрыс жерi – онда демократия болатын. Мен академия президентiне, вице-президенттерiне кiре алатынмын. Кәсiподақ төрағасы болғаным «қайта құру» кезеңiнiң тұсы едi, ол кезде заң жұмыс iстей бастады. Мен заңның орындалуын талап ететiнмiн. Институт директорлары менiң олармен өзiмнiң бас пайдам үшiн ұрысып жүрмегенiмдi түсiндi. Содан достасып кеттiк. 1986 жылға дейiн үйге (пәтерге) кезекке тұрғандар 1991 жылға дейiн үй алатын болсын деген «Тұрғын үй—91» бағдарламасы қабылданды ғой. Бағдарлама – партияның бағдарламасы. Одан бөлек «Тұрғын үй кодексi» бар. Кодекс – заң. Мен оны, математикпiн ғой, жаттап алғанмын. Маған жеке басты аналар, жас мамандар, тағы басқа жеңiлдiкпен кезексiз үй алатындар келедi. Алматы қалалық атқару комитетiнiң заңгерлерi болса оны бергiсi келмейдi, мен прокуратураға жазамын, заң аясында соғысамын. Ақырында олар «сенiң адамдарыңа кезексiз беремiз, тек ешкiмге айтпа» дедi...
Мен бiраз қызметкерiмiзге кооперативтiк пәтер алып бердiм. Ол былай болды. Академияға тұңғыш рет көптеп пәтер бере бастады. Бiрақ 5 пәтер берсе, қасына 20 кооперативтiк пәтер қосады. Мемлекет тегiн үй бере бастағанын көрген жұрт кооперативтен бас тартуды шығарды. Республикалық кәсiподақ мүшесiмiн, бас тартқан мекемелердiң үйiн академияға алып отырдым. Бiзге де берген 10 мемлекеттiк пәтер, 40 кооперативтiк пәтердi алмасақ, оны үкiмет бiзден оны алып қояды, басқа аламыз дегендерге берiп жiбередi. Сондықтан жастарды жинап алдым: «Мынау – уақытша нәрсе, берiп тұрғанда алып қалыңдар!». Кейбiрiнiң әке-шешесiн шақыртуға, кейбiреулерiн әке-шешеден боқтауға мәжбүр болдым. Есесiне бәрi үйлi болып қалды. Сол жiгiттердiң бәрi кейiн ақша түсiп кеткенде үйдiң құнын бiр айлық жалақысымен төлеп тастады. Ал, өзiм «қаланың кез келген жерiнен 4 бөлмелi кооперативтiк пәтер алыңыз» деп тұрғанда, әйелiмнiң «онсыз да кооперативтiк пәтерде тұрамыз, бiздiң маңдайымызға осыны жазып қойып па, бiз де өкiметтен үй алайық та» деген сөзiмен жаңа пәтерсiз қалдым...
Академияның президентi Өмiрзақ Сұлтанғазин сабырлы, салмақты кiсi едi. Мен жұмыс iстеген математика институтының директоры кезiнде менiң кәсiподақтағы белсендiлiгiмнен сөгiс алған жағдайы да болып едi... Астанаға бiр келгенiнде тамаққа шақырып едiм, аэропортқа кетiп бара жатырмын дедi. «Аэропортқа ертерек барайық» дедiм, сондағы ресторанда тамақ iштiк. Мен әңгiме үстiнде сол кезде менiң қызбалығымның салдарынан алған сөгiсi үшiн кешiрiм сұрадым, Өмекең болса сыпайы жымиды да қойды...
— Тағы да қоймай кете алмайтын бiр сұрақ – Ғылым академиясын қайта «тiрiлтуге» бола ма?
— Әй, болмайды-ау. Өткен дүние өтiп кеттi ғой...
— Соңғы сұрақ. Мен тақия киiп жүретiн ғалымды, академиктi, тiптi жоғары деңгейдегi зиялы қауым өкiлiн бiрiншi көруiм. Өзiңiзге жарасады да екен. Оны киюге не себеп болды?
— Басыма, маңдайыма суық тидi. Баста содан сақтанып киiп едiм, кейiн өзiме ұнап қалды. Үйде де, жұмыста да тастамаймын. Шетелге шыққанда да киiп аламын.
— Рахмет, аға! Осы тазалығыңыздан ажырамаңыз!
Сұхбаттасқан Өмiрзақ АҚЖIГIТ, «Оңтүстiк Қазақстан».