ШОРА БАТЫР

(жыршы Болатбек Ердәулетұлының нұсқасы)

Қоғамда қайырым кем қатыгез баланың көбейіп бара жатқанына кім кінәлі? Жасөспірімдер арасында қылмыс неге жиілеп кетті? Мұның себебін олардың кітап оқымауынан, ауыз әдебиеті мұралары мен көркем әдебиетті оқымауынан іздейтініміз рас. Өйткені, әдебиет адамды ізгілікке тәрбиелейді. Рухы мықты, намысшыл, елжанды, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсете алатын ұрпақты тәрбиелеудің бір амалы – баланың бетін әдебиетке, оның ішінде ауыз әдебиетінің құндылықтары мен көркем әдебиетке бұру. Осы орайда «Оңтүстік Қазақстан» газеті редакциясының ұжымы биыл төртінші мәрте батырлар жырын жатқа айту бойынша мектеп оқушылары арасында «Жақсылар, дастан айтайын...» атты байқауын өткізгелі отыр. Биылғы байқау «Оңтүстік Қазақстан» газетінің 100 жылдығына арналмақ.

Биылғы тақырып – «Шора батыр» жыры. Зерттеулерге жүгінсек, «Шора батыр» жөніндегі жыр Румыния, Түркия, Қырым, Қазан татарлары мен ноғай, қарақалпақ, башқұрт, чуваш және қырғыз халықтары арасында кеңінен тараған. Ал, елімізде «Шора батыр» жыры Батыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан аймақтарында көбірек айтылған. Қазақ нұсқаларының мазмұны да сан түрлі: батыс нұсқаларында тарихилық сипат басым болса, оңтүстіктегі нұсқалар көркемдігімен ерекшеленеді. Соның ішінде кейінгі жылдары түрлі жинақтарда жарияланып жүргені – филология ғылымдарының докторы Қыдырәлі Саттаровтың 1981 жылы жас жырау Болатбек Ердәулетұлынан жазып алған нұсқасы. Біз ұсынып отырған нұсқа – ең көлемді жыр нұсқасы. Байқауға қатысушылардан жырдың дәл осы нұсқасын жаттау талап етіледі.  

  

«КЕЛІСЕМІН»                                                           «БЕКІТЕМІН»

 

Түркістан облысы                                                       «Оңтүстік Қазақстан»

білім басқармасының                                                  қоғамдық-саяси газетінің

басшысы                                                                      директор-бас редакторы

 

_________ Ғ.Жұмашев                                               ____________А.Балажан

«___» ____________ 2024                                           «___» ____________ 2024

 

 

Батырлар жырын жатқа айту бойынша «Оңтүстік Қазақстан» газетінің жүлдесіне арналған

«Жақсылар, дастан айтайын...» атты IV облыстық жас жыршылар байқауын өткізу жөніндегі

Е Р Е Ж Е

 

1. Жалпы ереже

 

1.1. «Жақсылар, дастан айтайын...» байқауы (бұдан әрі — Байқау) Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Түркістан қаласында өткен Ұлттық құрылтайдың «Әділетті Қазақстан – Адал азамат» атты екінші отырысында өскелең ұрпақтың тәрбиесіне қатысты көтерген мәселесін жүзеге асыру мақсатында ұйымдастырылады.

1.2. «Жақсылар, дастан айтайын...» байқауына Түркістан облысының оқушылары ғана қатыса алады.

1.3. Байқауға жалпы орта білім беретін мектеп, лицей, гимназиялардың 6-10 сыныптарының оқушылары қатыса алады.

1.4. Байқау қазақ халқының батырлық эпостарын жатқа айту бойынша өтеді. Байқау аясында қатысушыларға «Шора батыр» жырын жатқа айту, жырда кездесетін көнерген сөздердің мән-мағынасын түсіндіру, қазақ әдебиеті пәнінің оқу бағдарламасы негізінде әзірленген сұрақтарға жауап беру тапсырылады.

1.5. Осы Ереже Байқау шаралары аяқталғанға дейін қолданыс күшін жоймайды.

1.6. Қосымша ақпараттар мен «Шора батыр» жырының электронды нұсқасы www.okg.kz ресми сайтында жарияланады.

 

2.  Байқаудың мақсаты мен міндеттері:

 

- балалар арасында кітап оқуды және қазақ халқының батырлық эпостарын насихаттау;

- өскелең ұрпақтың шығармашылық және зияткерлік қабілетін дамытуға жағдай жасау;

- балаларды халық поэзиясына, қазақ халқының рухани асыл мұрасына деген сүйіспеншілікке және патриотизмге тәрбиелеу, елдік пен ерлік рухын, намысқой, қайсарлық қасиеттерге баулу;

- балалардың әдебиетке, көркем әдебиетке деген сүйіспеншілігін ояту;

- дарынды балаларды анықтап, оларға қолдау көрсету;

- өнерлі жастарды халық арасында таныту;

- қазақ тілі және әдебиеті пәні мұғалімдерінің беделін көтеру.

 

3. Ұйымдастыру комитетінің қызметі

 

3.1. Байқауды Түркістан облысында «Оңтүстік Қазақстан» облыстық қоғамдық-саяси газетінің редакциясы» ЖШС жүзеге асырады.

3.2. Ұйымдастыру комитеті өкілеттілігі:

- Байқаудың өткізілу шарттары мен Ережесін бекітеді;

-  Байқаудың қазылар алқасын бекітеді;

- Қазылар алқасының жұмысын үйлестіреді;

- Қатысушыларға аудандық, облыстық кезеңдерде ұсынылатын сұрақ­тарды әзірлейді.

 

4. Байқауды өткізу кезеңдері, тәртібі мен шарттары:

 

4.1. Байқау іріктеу, ақтық кезеңнен тұрады:

 

- аудандық кезең (2024 жылдың 1-11 қазан аралығында);

- облыстық кезең (2024 жылдың 24 қазан).

 

4.2. Аудандық іріктеу кезеңі. Қатысушылар іріктеу кезеңіне келгенде Ұйымдастыру комитетіне өздері туралы толық мәліметті ұсынуы тиіс.

Мәліметте келесі ақпарат көрсетілу керек:

- қатысушының толық аты-жөні (қатысушының фотосы);

- елді мекен (облыс/қала/аудан/ауыл);

- мектебі, оқитын сыныбы;

- оқушыны дайындаған ұстазының аты-жөні;

- байланыс телефоны, e-mail.

4.2.1. Аудандық байқауға қатысушылар «Шора батыр» жырын жатқа айту бойынша жарысады.

4.2.2. Аудандық кезеңде I орын алған жеңімпаздарға  облыстық кезеңге жолдама беріледі.

 

4.3. Ақтық кезең

 

4.3.1. Ақтық кезең 3 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімнің жеңімпаздары екінші бөлімге, екі бөлім бойынша жеңімпаздар іріктеліп үшінші бөлімге жіберіледі. Байқау жеңімпаздары үш бөлім бойынша жинақталған балл саны бойынша  анықталады.

1-бөлім.  Жырды жатқа айтудан сайыс:

- Сахнаға шығу реті жеребе арқылы алдын-ала  анықталады.

- Сахнаға екі қатысушыдан шығарылады.

- Қазылар алқасы жас жыршыны кез келген сәтте тоқтатқанда, келесі қатысушы жырды әрі қарай жалғастыра жөнелуге дайын болуы керек немесе қазылар алқасы жыр ішіндегі оқиғалар желісі бойынша жалғастыруды ұсынуға құқылы (талап еткен жағдайда сол жерден жалғастыруы тиіс);

 

2-бөлім. Сұрақ-жауап:

 - Қатысушыларға сұрақ билет түрінде беріледі

- Әр билетте екі сұрақтан болады (6-10 сыныптың «Қазақ әдебиеті» оқулығы бойынша әзірленеді).

- Сұрақ әзірлеуде қатысушылардың жас ерекшелігі ескеріледі.

 

3-бөлім. Жырдағы көнерген сөздердің мағынасын ашу.

- Сұрақтар қазылар алқасы тарапынан қойылады.

 

4.3.2. Байқаудың ережесі алдын-ала «Оңтүстік Қазақстан» газетінде  және осы газеттің сайтында (okg.kz) жарияланады.

 

5. Бағалау критерийлері:

 

5.1. Қатысушылардың өнері 10 балдық жүйемен бағаланады.

5.2. Қатысушының шығарманы оқу мәнеріне және артистік шеберлігіне назар аударылады, яғни батырлар жырын нақышына келтіріп, төгілтіп жырлауы ескеріледі.

Жырды айту барысында қатысушы 3 рет мүдірсе байқаудан шығарылады, ал жеңгені келесі кезеңге өтеді.

5.3. Қазылар алқасы оқушының білімін тексеру үшін қосымша сұрақтар қойып, дауыс беру арқылы жеңімпаздарды анықтайды.

 

6. Қазылар алқасы туралы:

 

6.1. Байқауға қатысушылардың өнерін бағалау үшін қазылар алқасы құрылады.

6.2. Қазылар алқасының шешімі түбегейлі болып табылады және қайта қаралмайды.

6.3. Қазылар алқасы қатысушылардың әрбір мүдіргенін қалт жібермей, белгілеп отыруы тиіс.

6.4. Қазылар алқасының шешімі хаттама түрінде рәсімделеді және оған барлық мүшелері қол қояды. Дауыстар саны тең түскен жағдайда қазылар алқасының төрағасы шешуші дауысқа ие болады.

 

7. Марапаттау

 

7.1. Аудандық кезең бойынша қаржылай сыйлық: 

І орын – 50 000 (елу мың) теңге;

ІІ орын – 30 000 (отыз мың) теңге;

ІІІ орын – 20 000 (жиырма мың) теңге.

7.2. Облыстық кезеңде жеңімпаз 3 қатысушының ұстаздары да қаржылай сыйлықпен марапатталады.

 

Облыстық кезең бойынша:

 

Оқушыларға:    І орын (біреу) – 1 000 000 (бір миллион) теңге;

ІІ орын (біреу) – 500 000 (бес жүз мың) теңге;

ІІІ орын (біреу) – 300 000 (үш жүз мың) теңге.

 

Ұстаздарға:       І орын (біреу) – 1 000 000 (бір миллион) теңге;

ІІ орын (біреу) – 500 000 (бес жүз мың) теңге;

ІІІ орын (біреу) – 300 000 (үш жүз мың) теңге.

 

Ынталандыру сыйлықтары: 5 адамға 50 000 (елу мың) теңгеден.

 

7.4. Байқау Ережесіне өзгерістер енгізілсе қосымша хабарланады.

 

Ұйымдастыру комитетінің мекенжайы:

Шымкент қаласы, Тәуке хан даңғылы, 6, 3-қабат, «Оңтүстік Қазақстан» газеті.

Тел.: 8 776 358 03 76, daulet_776@bk.ru

«КЕЛІСЕМІН»                                                           «БЕКІТЕМІН»

 

Түркістан облысы                                                       «Оңтүстік Қазақстан»

білім басқармасының                                                  қоғамдық-саяси газетінің

басшысы                                                                      директор-бас редакторы

 

_________ Ғ.Жұмашев                                               ____________А.Балажан

«___» ____________ 2024                                           «___» ____________ 2024

 

 

 

Батырлар жырын жатқа айту бойынша «Оңтүстік Қазақстан» газетінің жүлдесіне арналған

«Жақсылар, дастан айтайын...» атты IV облыстық жас жыршылар байқауының

аудан, қалаларда іріктеу кезеңін өткізу

К Е С Т Е С І

 

 

№	Аудан-қалалар	Күні	Сағаты
1	Созақ	1.10.2024	10.00
2	Бәйдібек	1.10.2024	15.00
3	Кентау	2.10.2024	11.00
4	Сауран	2.10.2024	15.00
5	Отырар	3.10.2024	10.00
6	Түркістан	3.10.2024	15.00
7	Ордабасы	4.10.2024	10.00
8	Арыс	4.10.2024	15.00
9	Жетісай	7.10.2024	10.00
10	Мақтаарал	7.10.2024	15.00
11	Келес	8.10.2024	10.00
12	Шардара	8.10.2024	15.00
13	Қазығұрт	9.10.2024	10.00
14	Сарыағаш	9.10.2024	15.00
15	Сайрам	10.10.2024	10.00
16	Түлкібас	10.10.2024	15.00
17	Төлеби	11.10.2024	10.00
	Облыстық кезең Түркістан қаласында	24.10.2024	10.00

 

ШОРА БАТЫР

 

(жыршы Болатбек Ердәулетұлының нұсқасы)

 

Бисмилла деп бастайын,

Ісімді құдай оңдаса.

Шешеннен сөз табылар,

Жайы бұлттай шарланса.

Қисық ағаш түзелер,

Тезге салып барласа.

Ақбөкен келіп жығылар,

Алдын қазып орласа.

Ақ сұңқар келіп ілінер,

Саятшы алдын торласа.

Бенденің бағы ашылмас,

Маңдайы қалың сорласа.

Өлеңге денем қайнайды,

Жиналып жігіт құралса.

Жігітті қара басар ма,

Жігітті Құдай ұрмаса?

Берекет малға кірер ме,

Әрекет пенде қылмаса?

Жол табады ер жігіт,

Алымның сөзін тыңдаса.

Көп ақылы кімнің табылар,

Көп болып кеңес құрмаса?

Ақылы бар ер тыңлар,

Ақындар келіп жырласа.

Есі бар мылқау түсінер,

Қолын бұлғап ымдаса.

Соқыр көзден жас шығар

Егіліп жылап шындаса.

Тәңірім тілек береді,

Арамдық пенде бұрмаса.

Құдіреті әлі қиын-ды,

Табаны тайып ысыраттан,

Дозаққа түсіп зырласа.

Ешкім жәрдем бере алмас

Бұл түрлі келген азапқа.

Жаратқан жапар құдайым

Өзі бір дәрмен қылмаса.

 

Тыңдасаңдар, жарандар,

Білдірдім сөздің нұсқасын.

Әлім нашар, қуатсыз,

Таппадым, сөздің ұстасын.

Бір Алла болар жәрдемші

Қиын іс басқа түскен соң.

Дүниеге қайтып келмек жоқ,

Көтеріліп ұшқан соң.

Піліктей парлап жанбайды,

Жанған шырақ өшкен соң.

Ата менен баладан,

Қатын менен анадан,

Күллі туған ағайын,

Ешбірінен пайда жоқ,

Басына мүшкіл түскен соң.

Дауасы болмас кеселдің,

Өлімнен шәрбат ішкен соң.

Жайларын қылып ұрадай,

Қара бір жерді тескен соң.

Жағасыз, жеңсіз көйлекті

Басына өлшеп, пішкен соң.

Шығайын десе, есік жоқ

Қараңғы жердің астына

Ұзыннан салып, түскен соң.

 

Атамыз Адам пайғамбар

Топырақтан жарапты.

Мұсылман, кәпір баршасы

Сол әзізден тарапты.

Отырған барша жамағат,

Құлағың салып, тыңдасаң,

Ер Шораның қисасын

Айтпаққа қылдым талапты.

Қалғымаңдар, жамағат,

Қандырып құрышын құлақтың,

Еш нәрсе етпес бір таңға,

Құлағың сал жырларға,

Шораны көңілім ұнатты,

Ойнар-күлер шағында.

Ақыретте пенделер

Көреді хақтың салғанын.

Отырған барша халайық,

Құлақ салсаң, тыңдасаң,

Көңілдеріңе ұнаса,

Көшірейін азырақ

Әруағын таманың.

 

Әулие әлем болғанда,

Орманбет хан өлгенде,

Басы саулар күлгенде,

Он сан ноғай болғанда,

Қазан деген қалада,

Қырық мың үйлі тамада

Нәрікбай деген бай еді,

Төрт түлігі сай еді.

Қызыл ала сиырдан,

Ақты-бозды қойынан,

Тоқсан тоғай жылқыдан,

Қой басындай күмістен,

Күмістің қанша пұлымен

Ынсабы жоқ бай еді.

 

Сазандының елінен

Алды бір қыз деп еді.

Тумады бұл қыз кешігіп,

Келгеніне көп жыл боп еді.

Сұрасаң, аты Құлқаныс,

Елуге жасы кеп еді.

Сонша жасқа келгенше

Бір перзенті жоқ еді

Адамға аузын ашпаған,

Дәретсіз жерді баспаған.

Екі қолы жағада,

Аузында дайын тобасы,

Жайлауы таудың бұлағы,

Жайқалған шалғын құрағы.

Перзент деген, жақсылар,

Азаматтың шырағы.

Сол жерлерге келгенде,

Бір перзенттің жоғынан,

Нәрікбай менен Құлқаныс,

Болмады көңіл тұрағы.

Анда-санда ыңыранып,

Жылаушы еді зарланып

Киіктей өлген лағы.

 

Сол уақытта тамада

Әлімхан деген хан еді.

Хан қарасын билеген

Есім ер деген бар еді.

Қайратына мас болған,

Қаңтардағы нар еді.

Қалмақтармен соғысып,

Неше жерден тоғысып,

Іздегені қазақтың

Намысы мен ары еді.

Ғайып ерен қырық шілтен

Ұрысқа Есім барғанда

Шылауында жүр еді.

Сол Есім мен Нәрікбай

Бір туған еді атадан.

Қорқушы еді Есімнен

Қарайған жалқы, жалпы адам.

Еркінсіген ерлердің

Талайын тұсап, майтаған.

Ұстамай дұшпан жағасын,

Сыйлаушы еді ағасын.

Қабағына көп қарай,

Шеніне бармай қашады.

Білмейтін сырын еш адам,

Шындығы сөздің осылай.

Батырлық, байлық қабат кеп,

Баһадүр Есім атанған.

Қабағына көп қарап,

Перзентсіз көңілі қапа еді.

 

Нәрікбай менен Есімнің

Жан бетіне қарамай,

Жатушы еді жылқысы

Ақ теңізді жағалай!

Шалағайы берік боп,

Озан еді шабаны.

Үйде отырып ерігіп,

Үйінен шықты бай Нәрік,

Көңілі қатты зерігіп,

Көп жылқысын жағалай.

Бір малы егер жоқ болса,

Білуші еді санамай.

Уақыт бесін болғанда,

Алмаққа дәрет Нәрікбай,

Теңізге келіп түсіпті,

Көп жылқысын аралай.

Сол уақытта, жақсылар,

Құдіретімен Құдайдың

Теңіз тасып, жосылды.

Көріп тұрды бұл сырды

Жылқы ішінде Нәрікбай.

Қара суды қақ жарып,

Ішінен шығып бір шұбар,

Оқыранып шауып кеп,

Көп жылқыға қосылды.

Нәрікбайға, жамағат,

Бір перзенттің зары өтті.

Құдіретіне Құдайдың

Көнбейін деген халетті'.

«Жақсы сөз — жарым ырыс»,— деп,

Бұрынғылардан сөз қапты.

«Қөзінің жасын көргін»,— деп,

«Иесін мұның бергін»,— деп,

Қамығып барып Нәрікбай,

Шұбар атты тәу етті.

Сол уақытта, жақсылар,

Судан шыққан шұбардың

Жылқыдан бөлек тұлғасы.

Әр мүшесі басқаша.

Демесең жылқы пормасы.

Қашқанда қоймас шабылса,

Және бар жалғас жорғасы.

Мойынында белгісі,

Бар еді әліп таңбасы.

Көзі жанған жұлдыздай,

Сұлу сусар құндыздай.

Ілеспейді үстіне

Шаң мен тозаң шұбардың.

 

Нәрікбай сонда сөйледі:

– Ей, жануар, шұбар ат,

Мақпалдан дорба ілейін.

Үстіңе сенің мінгендей

Иеңді ақтан тілейін.

Көрсетсе Құдай бір перзент,

Тілеуін тілеп жүрейін.

Бермесе Алла, шарам не,

Шал болсам да өзім мінейін.

 

Екпініңді байқасам,

Соққан желмен бірдейсің.

Құбылып, ойнап жер басып,

Басқа малдай жүрмейсің.

Жануар, түсің неше алуан,

Қызарған қызыл гүлдейсің.

 Бір кейпіңе қарасам,

Қайратыңды байқасам,

Күркіреген күндейсің.

Қартайсам да бағайын,

Алтыннан қазық қағайын.

Бір перзентке, жануар,

Дүниеде артық орасан

Тілеулес болып жүргейсің!

 

Нәрікбай асқан бай еді,

Құдай берген несібе,

Төрт түлігі сай еді.

Есепсіз малы өсіпті,

Сол жерлерге келгенше

Құлқаныс тумай кетіпті.

Ұлды, қызды жаранға

Көрсетіпті бесікті.

 

Шұбар аттың, көпшілік,

Судан шығып келгенін,

Нәрікбайға Құдай бергенін,

Шұбар аттың мақтауын

Інісі Есім есітті.

Көңіл қылды Есім ер,

Түрі бөлек шұбардың,

Көрсеткендей бір ерді,

Шұбар атты тіледі.

Қартайып жасы кеп еді,

Баладан үзді күдерді.

«Бай Нәрікке баршы,– деп,

– Менің айтқан сөзімді

Ұғып әбден алшы»,– деп,

Шұбар атты сұратып,

Есім ер адам жіберді.

Жіберген адам келеді,

Нәрікбай оны көреді.

Сөйлейін деп алқымы

Құрбақадай кебеді.

Сөзге шорқақ бір жазған,

Көкірегі көр еді.

Нәрікбайға жолығып,

Иіліп сәлем береді.

Қасына келіп Нәрікбай:

«Жол болсын, балам» деп еді.

Сол уақытта ол адам,

Шағып алған жыландай,

Ішінен зәрін төгеді:

 

– Әлей болсын, байеке,

Шұбар атты сұратып,

Жіберді Есім ініңіз.

Бөтен емес, бөгде емес,

О да өзіңнің біріңіз!

Шұбар атты мінуге,

Байеке, келмес түріңіз.

Қартайғанда, байғұс шал,

Ашылмаған гүліңіз.

Есімнен басқа кімің бар,

Тілеуін тілеп жүріңіз.

 

Нәрікбай сонда сөйледі:

– Сандырамай, жүре бер,

Шұбарды жанға бермеймін!

Басқа малды көзіме,

Қырау құрлы көрмеймін.

Шұбар атты қолымнан

Шығармасқа, байғұс шал,

Шарт қылып едім мен деймін.

Ол адам тағы сөйледі:

 – Жасың болса қартайып,

Сақал-мұртың қуарды.

Көкірегің күркілдеп,

Көзіңнің алды мұнарды.

Әлі де үміт қыласың,

Құлқаныс перзент туар деп.

Қапа қылып қайырма,

Туысқандықта мінің жоқ,

Есім сынды шынарды.

 

Басыңнан өтті заманың,

Бір күні тайса табаның,

Кімдікі деп ойласаң,

Шұбар ат түгіл, бұл малды

Елің-жұртың талайды.

 

Нәрікбайға мына сөз

Тиді жаман балтадан.

Жүрекке тиген мылтықтай,

Шықты тесіп арқадан.

Айтарын не деп білмеді,

Қалды қарап қалтайып,

Көзінің жасы көл болды.

Иә, Тәңірім!» – деп айқайлап,

Құлады барып шалқайып.

Нәрікбайдың көңіліне

Түсті қаяу, кетіліп.

Сөз айтпаған батырдың

Бетіне ешкім жекіріп.

Тұрды дағы орнынан,

Үйіне жүрді өкіріп.

Қаша берді ол адам,

Айтқанына өкініп.

Бұл сырды біліп қалады,

Құлқаныс үйде отырып.

Бір бәленің болғанын,

Ақылмен аңлап, болжайды.

Тірілікте ғаламат,

Перзенттің жоғы қандай-ды.

Сөзін естіп Есімнің,

Бай, бәйбіше екеуі

Қосылып жылап, аңырады!

– Кімдер тентек қылмайды,

Біз сияқты қу басты.

 Көгертіп қойды Құдайым

Бірнеше құрбы-құрдасты.

Құлқаныс айтты Нәрікке:

–Бұл сөзді айтқан інің-ді.

Басқа адам мұны айта алмас,

Көңілдері қалар деп,

Болса да қандай мініңді.

Тірідей жүзін көрмеспін,

Қайнымнан көңілім түңілді.

Бұл сөзді айтып екеуі,

Біраз ғана бүгілді.

 

Нәрікбай сонда сөйледі:

– Олай десең, Құлқаныс,

Менің де көңілім қалып тұр,

Жұрт аударып кетейік.

Елге қу бас атанып,

Бұл жерде жүріп не етейік!

Жылап жүріп, Алладан

Бір перзент тілеп өтейік.

Көз жасымды қабыл қып,

Жарылқаса Жаратқан,

Көрсетсе Құдай бір бала,

Мұратқа сөйтіп жетейік.

Қазаннан ауып Нәрікбай

Кетпекті мақұл көреді.

Інісіне өкпелеп,

Бөлініп көшіп жөнеді.

Қырық үйлі тама қоңсы боп,

Бұ да ілесіп келеді,

Қырық күншілік шөл еді.

Адыр-адыр тау екен,

Асусыз асқар бел екен,

Есепсіз малы көп екен.

Шұрқыратып жылқысын,

Жарым қылып ұйқысын,

Елсіз, сусыз далада

Көп азапты көреді.

Үш ай көшті тынбастан

Ақ дарияның бойына,

Ноғайлы түрікмен жері еді.

 

Сол уақытта, жақсылар,

Айдархан соққан Аққала,

Ішінен темір қашатқан,

Сыртынан күміс жалатқан.

Сейілхан орда түрікменнің

Мың сан үйлі жаны бар,

Қарахан деген ханы бар.

Қалтайтып қойған бала екен.

Хан деген жұртқа намы бар.

Сол жерде жұртын сұраған,

Пеш қылып мұртын бұраған,

Айырықты деген елінен

Әліби деген нары бар.

Қылғаны зорлық, қиянат,

Жұртына беріп ақырет,

Көп ғарыпты жылатқан.

Ашуланшақ, пейілі тар,

Рудан он мың үйі бар,

Неғылса да күйі бар.

Балта кеспес мұртынан,

Жүрмейді дұшпан сыртынан.

Жақындасып келгенде,

Теуіп, тістеп, қырқыған.

Ақша би деген інісі,

О да өзінен кем емес.

Жолыққанда кездесіп,

Жолбарыстай жұлқыған.

Көшіп келді аз тама

Ноғайлы түркімен жеріне,

Үш ай көшіп тынбастан, 

Көзіне жаны көріне.

Қапада көңілі торығып

Сыймаған малдың көбіне.

Және де көңілі жайқалды

Қалың құрақ шөбіне.

Нәрікбай және ойланды

Жолықпаққа бұл елдің

Ханы менен бегіне.

 

Қараханға бармаққа

Сарам жолын сайлады.

Алтын белдік жалтылдап,

Күмістен кісе байлады.

Тоғыз жорға тартуға

Жылқыдан бөліп айдады.

«Өздері қандай ел екен?

Байқайын», – деп ойлады.

 

Жұртынан ауып, жақсылар,

Мүсәпір пенде болмасын.

Ғарыптың ісін әр жерде

Жаратқан өзі оңласын.

Тарту үшін Нәрікбай

Айдады топтап жорғасын

Сұрап барып түсіпті

Қараханның ордасын.

Бір уақытта, жақсылар,

Келіп тұрған Нәрікбай

Хан қарасын көреді.

Ертіп барып бір кісі,

Төрден орын береді.

«Дүниесі құрысын,

Тоғыз жорға байдікі —

Ханға тарту» деп еді.

Жалаң жорға келген жоқ,

Бәрі асылдан тоғыздың.

Қайсыбірін айтайын,

Ап келген тарту көп еді.

Самауырды қайнатып,

Дастарқанды жайнатып,

Неше түрлі шекер, бал

Нәрікбайдың алдына

Сияпат қылып төгеді.

Қарахандай ханына,

Жақпай түрікмен жанына,

Сол уақытта Нәрікбай

Мына бір сөзді деп еді:

 

– Тыңдасаңыз, тақсыр хан,

Мен арызымды қозғайын.

Адасқан топтан қаздаймын,

Қойдан да жуас байғұспын.

Зорға жеттім жеріңе,

Үш ай көшіп жаздайын.

Анасы жоқ боздайын

Амандықта, тақсыр хан,

Зарымды айтып, қозғайын!

Жазатайым боп кетсем,

Аяқ асты болмайын.

Құлағыңа салғаным,

Байқаусыз қалып, тозбайын.

Малымыз сыйып жатқанда,

Жер беріңіз бір шеттен,

Ордаға мойным созбайын.

Атаңыз өткен Айдархан,

Қасиетті болған жан.

Бір перзенттің жоғынан,

Ағайыннан ажырап,

Мүсәпір болып біз ауған.

 

Естіген соң бұл сөзді,

Қарахан сонда сөйледі:

«Жұртынан ауып ғаріптің,

Өксіпті,– деп,– өмірі».

Үрмет^* қылып көп сыйлап,

Қылыпты мейман о күні.

 

Қарахан Нәрікбайды үрмет қылып,

Қасында мейірман боп ойнап-күліп,

«Құдайым маған бір жан жеткізді» деп,

Әліби көп қуанды өзімсініп.

 

Көңілі Әлібидің қуанды көп:

«Семізін жеп, сұлуын мінеміз,– деп.–

Қазанда өзі жатқан көп тамадан

Құдайым қаңғыртып кеп беруін! – деп.

 

Қырық үй несібелі келді тама,

Жеткізген мұны Құдай өзі пана.

Тоғымда мал, ашымда азық болар,

Шөлдесем емізіктей қара саба.

 

Нәрікбайды Қарахан

Өкіл ата қылыпты.

Жайлау, қыстау жер алып,

Байдың көңілі тыныпты,

Келгенін дәулет біліпті.

Жайқалған тынық шалғыны,

Таңдады судан тұнықты.

 

Қайда барса – бас әзіз,

Бай қонысы бағулы,

Жанына жұрттың жағулы.

Келген жанның бәріне

Қазаны түспей ошақтан,

Оты дайын жағулы.

Сабадағы қымызы

Есіктен төрге ағулы.

Ауылынан ат кетпей,

Үйінде қонақ бағулы.

 

Бір күндері болғанда

Айбынды туған Әліби

Гүлсары атқа мінеді,

Мәлін бөркін киеді.

Ақ тұйғынын қолға алып,

Алдына дабыл іледі.

Қырық жігітін ертіп ап,

Аңға шығып жөнеді.

Қой дейтұғын адам жоқ.

Неғылса өзі біледі.

Жасы қырықта сол кезде,

Қайратқа әбден толықты.

Сейілхан ұраны түрікменде,

Жалғыз қара болыпты.

Сұраусыз ұстап мінеді

Елдегі таңдап шонықты.

Бір жерлерге келгенде

Сыймай жатқан тоғайға

Көп жылқыға жолықты.

Алмаймын деген ойда жоқ,

Өзіне бәрін жорыпты.

 

Сол уақытта Әліби

Қайтпаған таудай ер еді.

Көкірегі жоғары,

Асусыз асқар бел еді.

Қөп жылқыны аралай,

Көз қырын салып келеді.

Бірінен де бірі асқан

Не саңлақты көреді.

 

Бір жерлерге келгенде,

Басы аспанға қараған,

Бауырынан жараған,

Барыстай құйрық тараған,

Мойны алтын таяқтай,

Піскен алма сабақтай,

Бір шұбарға жолықты.

Сол уақытта Әлекең,

Тұлғасына таң қалып,

Ақыл-естен танады.

Бұйрық қылып ұста деп,

Қасына жақын барады.

Мұны көріп шұбар ат,

Құлағын тігіп алады.

Қашайын деп қамданып,

Сыртына құйрық салады.

Одағайлап осқырып,

Түсі суық адамды,

Айуан да болса, жануар,

Ақылымен ойлап табады.

Қарсы алдына келгенді

Қос аяқтап тебеді.

Бірінің қолын сындырып,

Бірінің басын жарады.

Ұстатпайды шұбар ат,

Қырық жігіт әбден талады.

Түсіре алмай қармаққа,

Айласын өзі тауысып,

Қолынан сұрап алмаққа,       

Нәрікбайдың Әліби

Ауылына қарай салады.

Биді көріп тамалар,

Таңырқасып қалады.

Алты қанат ақ орда,

Асыл кілем төсетіп,

Құс төсектің үстіне

Мамықтан жастық салады.

Құдайы деп, қонаққа

Бір бие әкеп сояды.

Қылса да сондай сияпат,

Үй басына он пұшпақ

Зекет жинап алады.

Қайдан тапсаң – одан тап,

Міндет қып айқай салады.

Қысылғаннан тамалар,

Мұндай іске шара не,

Қағыстырып табады.

Ас ішсе, тамақ батпайды,

Өртеніп іші жанады.

 

Әлібидің, жақсылар,

Қорқушы еді дұшпаны

Алыста жатып сыртынан.

Мырзалыққа келгенде

Жоқ еді Нәрік тартынған.

Бидің көңілін алмаққа,

Тарту қылып қалмаққа,

Алып келді үш жорға.

Таланына жаралған,

Сұлулығы және артық,

Көрсеңіз, асқан сағымнан.

Сол уақытта Әлекең

Байдың қылған тартуын

Сияпат құрлы көрмеді,

Назар қып көзін салмады.

Көп жылқының ішінен

Шұбар атты таңдады.

Бермесе де алмаққа,

Үкімнен құрық салмаққа,

Сайтан кіріп көңіліне,

Биді кұдай қарғады.

Ашуланьш Нәрікке,

Былайша деп сарнады:

 

–Қырық жігітім қасымда,

Қорқыныш жоқ ешкімнен,

Осылай менің қылысым!

Үрістем мен Дастандай

Маңдайдағы ұрысым.

Қаһарланып сілтесем,

Тасты кесер қылышым.

Қарағанда бата алмас,

Бір ұстаса тырысым.

Қырық үйлі тама, келіпсің,

Бұ дағы менің ырысым.

 Мені іні білсеңіз,

Арызымды айтып отырмын,

Көзіңізге ілсеңіз.

Келгенім қалап шұбар ат,

Байеке, менің жұмысым.

 

Мұны есітіп Нәрікбай,

Қабағы тастай түйілді.

Бидің сөзін жақтырмай,

Ішіне мойнын жиырды.

Сыйласа да білмеді,

Бетімен асқан сиыр-ды.

«Ырым қып едім бұл атты,

Қойсын бізге шұбарды,

Ол сөзі бізге қиын-ды.

Алғанынша алсын», – деп,

Жылқының бәрін иірді.

Бұл сөзге жауап бере алмай,

Бермесе – күні қиылды.

«Айтамыз биге нені?» – деп,

Қырық үйлі тама кеңесіп,

Күніменен жиылды.

 

Сол уақытта Әлекең

Терісіне сыймады.

Қапаланып қайтпаққа,

Ат-көлігін жинады.

Алмас еді қайтпаған,

Кетіліп жүзі қирады.

Қорықса дағы Нәрікбай,

Беруге атын қимады.

 

Сол уақытта Әліби

Долданып қатты, көгерді:

«Бәлем, тама, тоқтай тұр,

Көрсетермін өнерді.

Асықпасаң, Нәрікбай,

Оярмын, – деді,– төбеңді!»

Бұл сөзді айтып Әліби,

Жылқыға қарай жөнелді.

Шұбарды ұстап алмаққа

Көңіліне жел енді.

 

Бара жатып Әлекең

Тағы да мұны ойлады:

«Қараханға барайын,

Бала да болса хан еді.

«Әр іске сабыр ет» деген,

Ретіне қарайын.

Сұраусыз кетіп ханымнан,

Әруаққа шет болмайын.

Бермесе де жауапты,

Жұртыма мақұл болайын.

Зорлығымды көрсетіп,

Шұбарды тартып алайын.

Қарсылық қылса тамалар,

Елін шауып, талайын.

Қаһар қылып басына,

Ауып келген аз тама

Болмай-ақ қойсын ағайын!»

 

Бұл сөзді айтып Әлекең,

Қайта жүрді еліне.

Қалаға келіп жолықты

Ханы менен бегіне.

Қаһарменен қараңыз,

Бегіне айтқан гәбіне:

– Ассалаумағалейкүм,

Халық иесі ханымыз!

Көңілім қалды тамадан,

Әліби сынды нарыңыз.

Сұрап едім шұбарын,

Нәріктен сынды сағымыз.

Шұбарды тартып аламын,

Ұлықсат беріп қалыңыз.

Ара түссең тамаға,

Төгіле салар арымыз.

Қатты келдім ашумен,

Ыңғайымды таныңыз.

 

Бұл сөзді есітіп Қарахан,

«Болыпты,– деп,– бір бәле»,

Өкініп, басын шайқады.

Ашуланса Әліби

Қиын еді, қайтпаған.

Арып келген тамаға

Тимесін деп сойқаны,

Хан емес пе қайтсе де,

Одан-бұдан үлгі қып,

Қайтарып бір сөз айтады.

– Айбынды туған Әліби,

Қылыпсыз ашу тамаға.

Келіп тұрсыз ханым деп,

Әруақ сыйлап балаға.

Сыйласаңыз ініңіз

Сөзіңізден садаға!

Шамам келмес түсуге

Тамаларға араға.

Пана тартып келіпті

Алыстан біздің қалаға.

Жүйесіз зорлық қылсаңыз,

Құдайға мақұл бола ма?!

Бәрімізден ұят-ты,

Шашылса бұл сөз далаға.

Әлі де болса қайтыңыз

Бұл ашудан, жан аға.

Қой десе де қоймайды,

Жүрмекші болды шұбарға.

Өжет туған Әліби

Айтқанын қылмай тынар ма?

Шайтан кіріп көңіліне,

Бастады Құдай ұрарға.

Сол емес пе асқаны

Сұсының жұртты басқаны.

Жарамады ханы да,

Тентек деп мұны баспады.

 

Қарахан және сөйледі:

– Айбынды туған Әліби,

Қайтпадың ба райдан?

Ауып келген аз тама

Жақсы емес жылап, мұңайған.

Әлі де болса қайтыңыз

Мақұл емес бұл ойдан.

Бір кінәсін табыңыз,

Кінәсін қойып шабыңыз!

Жүйесіз зорлық қылуға

Қорықпайсыз ба Құдайдан?!

 

Қараханның Әліби

Мақұл көрді мұнысын.

«Ал дегенім ұнапты,

Қу нәпсісі құрысын.

Бұл сөзбенен жадыратып,

Жазайын,– деді,– тырысын».

Той қылдырды ханына,

Бітірмекке жұмысын.

Шақырып тойға Нәрікті,

Хабарлауға келеді,

Айбынды туған Әліби

Жанына байлап қылышын.

Ал, енді, сіздер, тыңдаңыз

Нәрікке зорлық қылысын.

Бізді айтады жаршы деп,

Қарахан бізге бұйырды:

– Бай Нәрікке баршы,– деп, –

– Жау болмасын, ел болсын,

Өзімізбен тең болсын,

Тентек болмай, жөн болсын.

Жөн болғанның белгісі:

Тоқсан тоғай жылқысын

Сәскеде тегіс байласын.

Түске дейін бір сауып,

Сабаға құйып жайғасын.

Арақ, шарап, бал қосып,

Ашытып сақтап, сайласын.

Бұл айтқанды қылмаса,

Басының қамын ойласын.

Қырық сабаға толтырып,

Қырық нарға арттырып,

Алып келсін тойыма.

Егер мұны қылмаса,

Мін тағылар бойына.

Қол салынар сұраусыз

Қорасы мен қойына.

Өкіл бала қылдым деп,

Келмесін байдың ойына.

 

Ауылына қайтты Әліби,

Өктем-өктем айта сөз.

«Ханның тойы тарқамай,

Келсін,– деп кетті байды тез!»

Ауып келген аз тама

Бір залымға болды кез.

Тамалар бұған қарасты,

Ақылынан адасты.

Қапаланып Нәрікбай,

Жылауда болды екі көз.

 

Сол уақытта, жақсылар,

Құлқаныс атты бәйбіше

Қоңыр қаздай байлаған,

Көркіне адам тоймаған.

Ойлайтұғын ойы бар,

Ақылы артық дариядан.

Тоты құстай сыланып,

Жүзі раушан айнадан.

Қырық-елуге келгенше

Қыздағы нұры таймаған.

 

Өрттей беті қабынып,

Көзі оттай жайнаған.

Сыйсын кімге бейшара

Басының қамын ойлаған?

Асығыстап сол уақта

Хан тойына Нәрікті

Жібермекке Құлқаныс

Ойлады ақыл айламен.

Асығыстап сол уақта,

Құлқаныс сонда сөйледі:

 

– Білмейсің бе, жазған шал,

Бір бәленің болғанын?

Шұбар атқа есі ауып,

Әліби тікті қаһарын.

Қарсылық қылып енді оған,

Дес айтарға жоқ әлің.

Еділ қайда, ел қайда,

Еділді көрер күн қайда?

Ілестіріп артыңа,

Қырық үйдің тарттың обалын.

 

Бұл сөзді айтып Құлқаныс,

Қынай белін байлады,

Оттай көзі жайнады.

Тоқсан тоғай жылқыға

Тоғыз құлды айдады.

Жинастырып жылқысын,

Сәскеде тегіс байлады.

Түске дейін бір сауып,

Сабаға құйып жайғады.

Арақ, шарап, бал қосып,

Ашытып, шайқап, сайлады.

 

Қырық нар таңдап арттырды,

Жез арқанмен тарттырды.

Он ту бие сойын қып,

Алдынан бір ер шаптырды.

Қыдыры бар бай екен,

Ханның тойы қызбай-ақ,

Дер уақытта жеткізді.

Сол уақытта, жақсылар,

Келе жатқан Нәрікті,

Ол тойдағы ел – түрікмендер,

Хан қарасын көріпті.

Ерте емес, кеш емес,

Дер шағында келіпті.

«Келмейді» деген Әліби.

Айтқаны теріс болған соң,

Ұялып, тірі өліпті.

Нәрікбайды көркен соң,

Қарахан тасып, желікті.

 

Сол уақытта Әліби

Алдынан шықты Нәріктің.

Бәрі де бар, қараса,

Ойына келген кәдіктің.

Сонда да болмай бұзығың,

«Айыбы бар, айтар, – деп, –

Қапа қылып қайтар», – деп,

Тақылдаған тақпақтай

Сөйлеген сөзі кісіге

Тиетұғын тоқпақтай,

Бір баланы шақырды.

Жар шақырып тұрады,

Таз кепешін киіп ап.

Дауысы жаман шығады:

– Қайғы салма, Құдірет,

Басы жұмыр пендеге.

Ағайын, туған, қарындас,

Сөзімді тыңда кәлмагөй *

Мұсылманның баласы

Перзенттің дағын көрмегей.

Тайын мініп талтаңдап,

Баласы бірге жүрмеген,

Ұлсыз, қызсыз қу бастар

Хан тойына келмегей.

Шығады келсе есіктен,

Алдына төрдің өрлемей.

Әкімнің қатты пеші бар,

Бұл сөзімді аңласаң,

Ақылы бар, есі бар.

Ұлсыз, қызсыз қу басқа

Хан тойында несі бар?!

Ашуланса егер де,

Қайта берсін үйіне.

Сөзімді ұққан адамдар,

Ақ маңдайда орай бар,

Ақ қалада сарай бар.

Ұлы барға орын бар,

Қызы барға қымыз бар.

Ұлсыз, қызсыз қу басқа,

Жиналған мұнда кәрі, жас

Хан қасына қайрылып,

Орын алмаққа талай бар.

 

Естіген соң бұл сөзді,

Нәрікбай салды ойбайды.

Қапаланып алыстан,

Алғыр құстай байланды.

Атаңа нәлет Әліби,

Қуып, сабап баршасын,

Хан тойында қоймайды.

 

Сол уақытта Нәріктің

Реңі неше құбылды.

Әжептәуір кісі еді,

Талқан болып, жын ұрды.

Суырып алып қылышын,

Сабаға қарай жүгірді.

Жан салып жетіп барады,

Сабаларды жарады.

Ақ көбігі бұрқырап,

Шашылып қымыз қалады.

Өмірі өксіп бұл іске,

Қөзінің жасы тарады.

Көңілі қатты басылып,

Қапа болды Нәрікбай,

Хан тойында болмастан,

Ауылына қарай салады.

 

Сол уақытта жақсылар,

Құлқаныс атты бәйбіше

Қаракөк тонды жамылып,

Сыдыра түйме тағынып,

Көрмесе қалар сағынып,

Жарынан басқа кімі бар,

Алтайыдай қылаңдап,

Арғымақтай сылаңдап,

Келе жатқан Нәріктің

Алдынан шықты бұлаңдап.

 

Құлқаныс айтты Нәрікке:

– Тойдан ерте қайтыпсыз,

Келдіңіз демде нағылып

Азарланған кісідей

Қабағың төмен салынып?

Ханнан зорлық көрдің бе?

Сияғыңды көрген соң,

Кетті ғой зәрем жарылып.

Тойға барып келгенше,

Сізді аман көргенше,

Болды қандай заман деп,

Үйде отыр едім мен байғұс,

Бір құдайға жалынып.

Бұл сөзді айтып Құлқаныс,

Жылады сонда қамығып.

Нәрікбай сонда сөйледі,

– Жақсы айтасың, Құлқаныс.

Кішкенемнен алғаным,

Алаша төсек салғаным.

Айта берсем таусылмас

Ішімдегі арманым

Арман емей немене,

Бір тұяқсыз қалғаным!

Баланың жалғыз жоғынан

Хан тойына бармадым.

Ойланып көрсем, Құлқаныс,

Бекер екен жалғаным.

Малға айналып жасымнан,

Асқан екен бейнеті.

Шаршы топтың ішінде

Басымнан түсті зейнетім.

Бір перзентке зар қылды-ау

Жаратқан жаппар құдіретім!

Егесіз қалар мал-мүлкім,

Бір күні жетсе нәубетім.

Мұның несін сұрайсың,

Сорлы болған Құлқаныс?

Хан тойына бармадым,

Жоқ болған соң перзентім.

Ізін алар қызым жоқ

Сәукеленің шоғынан.

Әлібидің сөзі өтті

Мылтықтың жама оғынан.

Бұл дүниеде сорлы екен

Ермеген перзент соңынан.

Қиын екен, амал жоқ,

Тұрмаса желі оңынан.

Жаратқан игем жарылқап,

Бере қойса бір бала,

Болар ек біз де солардай.

Аузынан сүйіп, қолынан!

Жарылқай қалса Құдайым,

Отырмас едік біз жазған

Жиіркеніп оның боғынан.

Келдім қайтып мен тойдан,

Бір перзенттің жоғынан.

Ұлсыз адам қор екен,

Қызсыз адам зар екен.

Ұлсыз, қызсыз Нәрікке

Кең дүние тар екен.

Жас күнінде жігіттің

Қызыл гүлі бар екен.

Баласыз тойға бармаған

Басына қорлық, ар екен.

Жинаған иесіз дүниең

Далаға біткен мал екен.

Айналайын Құдай-ай,

Мүсәпір біздей ғаріпті

Ескерер күнің бар ма екен?

 

Нәрік сонда сөйледі:

–Дүние жиып не етемін,

Жауап берсең, Құлқаныс.

Мен Мекеге кетемін!

Жылап жүріп, Алладан

Бір перзент тілеп өтемін.

Жарылқаса Жаратқан,

Мұратқа сөйтіп жетемін.

 

Құлқаныс сонда сөйледі:

–Екеуміз бірдей жыласақ,

Жарылқар ма екен Құдайым?!

Жетісіп жүр ғой деймісің,

Менде де көп уайым.

Елуге жасым келгенше,

Жылатып қойды өлгенше.

Жаратқанға білмеймін

Неден болды күнәйім?

Айдын туған Әліби

Бір күні мінер атыңа,

Ісін істер батыра.

Малыңа салар құрықты,

Басыңа салар сырықты.

Қой дейтұғын ер қайда?!

Жанашыр бізге пенде жоқ,

Ағайын жатыр шалғайда.

Ертең ерте тұрмасаң,

Қынай белді бумасаң,

Үйде отырған кісіге,

Тегін жерде мал қайда?!

Байға малай жүргенде,

Күшін кәсіп қылғанға,

Асығып Құдай ұрғанға

Он екі ай бітпей жыл қайда?!

Отырған жері тар болған,

Көңілі қара жер болған,

Саңлау жоқ сорлыға

Жарық ай мен күн қайда?!

Сатуға малын қимаған,

Қасына қоңсы сыймаған,

Малдан нәпсі тыймаған,

Шығымы жоқ байларға

Сатып алмай құл қайда?!

Әулие қоймай кезбесек,

Тыныштықты көздесек,

Малдан күдер үзбесек,

Сендей, мендей бейбаққа

Тегін жерден ұл қайда?!

Нәрікбайды құдайым

Есепсіз малға бай қылды.

Тарыққан емес жасынан,

Төрт түлікке сай қылды.

Құлқаныстың зарына

Қырық үй тама қайғырды.

Шеніне дұшпан келер ме,

Есіл ер болса айбынды?!

Әулиеге жүрмекке,

Ақ жолына кірмекке,

Тоқсан тоғай жылқыдан

Ұстады Нәрік айғырды.

 

Дария тасып, су алса,

Кетеді көлдің құтаны.

 Қаһарлы тоқсан қатты аяз

Тоңдырар тоны жұқаны.

Сиырларын аралап,

Семізінен саралап,

Әулиенің жолына

Ұстады Нәрік бұқаны.

 

Қолына алып асаны,

Басына киіп дәстарды*

Көкірек толы санаға,

Көзіне тола жас барды.

Жалаңашқа той беріп,

Тойындырды неше аштарды.

Құдай ісін оңдаса,

Бір жолға Нәрік бастады.

Қойдың ішін аралап,

Айырды Нәрік қошқарды.

 

Нәрікбай және сөйледі:

– Жаңа түсті есіме

Аз ағайын-туған азамат.

Көрсетті қорлық түрікмендер,

Қиын екен бөтен, жат.

Қазанда жатқан тамаға,

Есіте ме қылсам дат?

Әліби залым алмаққа,

Қып жүр ғой маған қиянат,

Жаратқанға тапсырдым,

Жануарым шұбар ат!

Егесіз малдай қылмаңыз,

 

Арамға мойын бұрмаңыз.

Тоқсан тоғай жылқымды,

Көп дүниелі мүлкімді,

Алтайы менен құлпымды,

Қырық үйлі тама жолдасым,

Сіздерге қойдым аманат.

Айналып тағы келермін,

Сақтаса аман, саламат.

Жаратқан ием жар болып,

Әулие қылса керемет,

Жақсы-жаман тірлікте

Не көрмейді адамзат?!

 

Тамалармен қоштасып,

Құшақтасып көрісті.

Құлқаныстың ақ жүзі

Үр қызындай келісті.

Қыдырмаққа жер жүзін,

Темірден киді кебісті.

Артып алды түйеге

Неше түрлі жемісті.

Ғаріп пенен ғасірге

Болады барар жол үсті.

 

Нәрікбай менен Құлқаныс

Сусыны еді қант пен шай

Есінен бәрін шығарды,

Тілегі болып бір бала-ай.

Үш күн жатып тілейді,

Тілеуін тілеп жылайды:

«Қолдағайсың, пірім,– деп

Баһауітдін Мұқамбет!» 

Күндіз тыныштық көрмеді,

Түнде ұйқысы келмеді.

Ойын-күлкі жыртаңға

Көңілдерін бөлмеді.

Түнейді келіп ғаріптер

Әзіреті Сұлтанға!

Үш күн, үш түн болғанда,

Темір де болса тесілді,

Шыдамады ұлтан да.

Түркістанда түмен бап,

Сайрамда бар сансыз бап.

Отырарда отыз бап,

Ең үлкені Арыстан бап.

Әулие қоймай қыдырып,

Бәріне түнеп, қылды зар.

Түнесе де бәріне,

Жүрсе де жылап, зарланып,

Иген жоқ әлі жаратқан.

Инеліктей ілініп,

Инедей жіпке сүрініп.

Аяғынан әл кетіп,

Табаны тасқа тілініп,

Жіңішкерді жіптей боп,

Еттері қатты сылынып!

Ауқат жеуге әлі жоқ,

Аш күзендей бүгіліп.

Тәркі қылып дүниені,

Ғаріп жаннан түңіліп,

Екеуара бір есек

Шаршағанда мініліп,

Кей жерде жаяу жүреді,

Екі етегін түрініп.

Болды әуре жазғандар,

Әулие қоймай қыдырып.

Киімі тозып, кірледі,

Етегін шеңгел сыдырып.

Тыныштық көрмей ғаріптер,

Еш жерде тоқтап, кідіріп,

Жатып тақат қылмайды,

Бір сағат сірә тынығып.

Айлық жолды басады,

Сапарға әбден шынығып.

Екеуі бірге жатпайды,

Рақат қылып жылынып.

Соншама көп әулие,

Ешбірінен жазғанға

Болмады аян білініп.

 

Шаршады әбден ғаріптер,

Ақылынан ауысты.

Алты айшылық жол жүрген,

Адыр, белес, тау үсті...

Тағы да үш күн жол жүріп,

Зиярат қылып түнепті

Әзіреті қауысты.

Жалғыз-ақ қалды көк қошқар,

Басқа малды тауысты.

Кезекпе-кезек жетелеп,

Жолға қадам басысты.

Аяғынан әл кетіп,

Жүзінен қан қашысты.

Қолындағы асадан

Тебендейі қалғанда,

Аяғындағы кебістен,

Инедейі қалғанда,

Неше түрлі азаппен

Қара таудан асысты.

Әр жерде тұрып дем алып,

Таудан асып басысты.

 

Өткен соң таудан далаға,

Даладан арғы салада

Ойдым-ойдым жер көрді.

Бұл жерлерге келгенде,

Көңілдері ашылып,

Сол жерде Құдай дей берді

Суы тұнық айнадай,

Бұлағы тасып қайнаған.

Басында үлкен қарағаш,

Моласы жоқ, тамы жоқ,

Көкірегі жалаңаш,

Бір бұлаққа келді енді.

Бұлақтың арғы шетінде,

Өзеннің қарсы бетінде.

Ағаш басына байланған

Ақ қара бас сұр жылан

Шаңдақтап түбінде ойнаған

Ақ шеңгелге кез келді.

 

Сол арада бұлардың

Тыныштық кеуілі тіледі.

Су ішкелі Құлқаныс

Бұлаққа таман жүреді.

Қатарынан өткізбей,

Иіліп тұрған ақ шеңгел

Етегінен іледі.

Сүйсініп ішінен Құлқаныс,

Миығынан күледі.

Елге мағлұм болмаған,

Бұл жерлерге арнаған,

Баба Түкті Шашты Әзіз,

 Білсеңіз бұл Әз еді.

Қосылғанда жар болған,

Мұсылман кәмбіл пірі еді.

Бейшараға кез болып,

Сандалып жеткен уақтында

Жібермей тартып, кіреді.

 

Құлқаныс айтты Нәрікке:

– Шеңгелге мынау назар сал,

Бір ғажайып жұмыс бар.

Етегіміздегі шеңгелге

Ырым қып ішім жылып тұр.

Көкірегім ашылып,

Қуанып көңілім күліп тұр.

Бір керемет мұнда бар,

Ақылым менің біліп тұр.

Осы араға түнейік,

Бір сыр бар, мұны білейік.

Мұңымызды айтып жылайық,

Мінәжат аққа қылайык.

Тілімді алсаң, Нәрікбай,

Қылдық қой сарып әулие,

Бұл жерде бүгін болайық.

 

Нәрікбай сонда сөйледі:

– Сансырамай, жүре бер,

Тірлікте кетер деймісің

Көкіректегі қайғы-шер?

Бір бала тілеп зарланып,

Сандық-сандық шаштым зер.

Қалалы-қалалы әулие,

Атан бердім, ат бердім,

Бәрінен көңіл, қап келдің.

Қурап қалған шеңгелде

Не бар дерсің, қу сорлы?

Баланы тілеп болғаным,

Түнесең, өзің түней бер!

 

Нәрікбайдың сөзіне

Құлқаныс жазған мұңайды.

Қапаланды қамығып,

Айтқанын Нәрік қылмады.

Жылайды, қайтсін, бейшара,

Жат қылып жалғыз Құдайды:

– Осылардан өтпейік,

Түнемей, тастап кетпейік.

Жібермей тұр ақ шеңгел.

Етегімнен бұрайды.

Көптің бірі болар да,

Түнесек, неміз құриды?!

 

Бұл сөзді айтып Құлқаныс,

Жалғыз түнеп қалады.

Аяғын буып қошқардың,

Ақ жолына шалады.

Күндіз-түні зарланып,

Тілегені бала боп,

 Нәрікбай жалғыз өкпелеп,

Торсаңдай кетіп барады.

Әудем жерге бармай-ақ,

Аяқ еті талады.

Кереметті әулие

Кісенді шалға салады.

 

Жата берді Құлқаныс,

Бір құдайға сыйынып,

Қойнына жасы құйылып.

Бір мезгілде Нәріктің,

Ұйқысы келді бұйығып.

Көзі ілініп кетіпті,

Бұзылған көңілі тыйылып.

Нәрікбай жатыр өкпелеп,

Жақтырмай, мойнын жиырып.

Сол уақытта, жақсылар,

Саһар* уақты болғанда,

Көк есегі астында,

 

Ақ сәлдесі басында,

Бар екен аса қолында,

Қаландарлар зіркілдеп,

Зікір салған соңында,

Бір диуана келеді.

«Жатырсың, балам, неғып? – деп,

Құлқаныстың бүйірінен

Асамен түрте береді:

«Құдай берер уақты бар

Қарамай кетті бай Нәрік,

Мұныңды сенің жақтырмай.

Торсаңдап тұра жөнелді

Өкпелеген баладай.

Кісендедім аяғын,

Бармай-ақ жерге анадай.

Баба түкті Бабаңмын,

Басыңды көтер, балам-ай.

Сенің үшін, Құлқаныс,

Дарғаһына Алланың

Алты барып, бес қайттым,

Бесеуінде де бос қайттым.

Көп жалынып қоймадың,

Осы жолы кеш қайттым.

Кеш қайтсам да бұл жолы,

Жақсылық күнің таянды.

Жаппар ием жарылқап,

Берді бір ұл баланы.

Өмір жасы болсын ұзақ,

Кел, қолыңды жай енді!

Жалған емес бұл сөзім,

Көрсеткенім аянды».

 

Сол уақытта Құлқаныс

Жылап, шошып оянды.

Көңілінде аян боп,

Жәрдем болып жаратқан,

Ұйқысын ашып оянса,

Мезгілі еді таң атқан.

Тұр еді сонда қар жауып,

Күн ашылды қабақтан.

Арсалаңдап жүгіріп,

Асыққаннан сүрініп,

Нәрікбайды іздеп жүр,

Табамын деп қай жақтан.

Қуанғаннан Құлқаныс

Желе жортып шауыпты.

Аса алысқа бармай-ақ,

Анадай жерден тауыпты.

 

– Нәрікбай, тұрып, киінші,

Етек-жеңді жиыншы.

Бұрынғыдай бос болмай,

Бұл сөзіме сүйінші.

Баба түкті осы екен,

Бір Құдайдың досы екен.

Өкпелемей бабаңа,

Жүзіңді бермен үйірші.

Көрсетті маған аянды,

Жақсылық күнің таянды.

Жаппар егем жарылқап,

Бір ұл берді баянды.

Және де өмірі болсын ұзақ,

 Беріңіз маған сүйінші!

 

Сол уақытта Нәрікбай

Көкірегі кірілдеп,

Былшықтанып кірпігі,

Көзінің алды іріңдеп,

Жарыла жаздап жүрегі,

Буыны барлық дірілдеп,

Орнынан қарғып тұрады:

«Қолдай көр, Тәңірім!» – деп.

Жасы көзден ағып тұр,

Екі көзі күлімдеп.

«Не түс көрдің, Құлқаныс,

Айтсаңшы маған біріндеп!»

 

Сол уақытта Нәрікке

Құлқаныс айтты көргенін.

Баба түкті Бабамыз

Түсінде аян бергенін.

Өмір жасы ұзақ боп,

Артынан перзент ергенін.

Жалған емес, бұл сөзге

Рас деп көңілі сенгенін.

«Бұл түсті көріп мен саған

Сүйінші сұрап келгенім!»

 

Нәрікбай айтты сол кезде:

Олай болса, Құлқаныс,

Бәрі саған сүйінші

Тоқсан тоғай жылқымның

Көп дүниелі мүлкімнің,

Алтайы менен құлпымның!

Аман-есен ел көріп,

Артымнан менің бала еріп,

Арманым жоқ Құдайға,

Ішінде өлсем жұртымның.

Сүйіншіге берейін

Қатар-қатар нарымды.

Алдыңа бәрін салайын

Маңдайдағы барымды.

Сұрасаң да Құлқаныс,

Аямаймын, жанымды.

Қабағымды шытпаймын,

Алсаң да ойып санымды.

Ұлсыздың үні шықпайды,

Кетірді дұшпан сәнімді.

Рас болса айтқаның,

Жүрегім менің жарылды...

 

Нәрікбай көңілі тасып, ел іздеді,

Құдайым енді «қу бас» дегізбеді.

Қуанып көңілдері тынғаннан соң,

Құлқаныс күннен-күнге ел іздеді.

 

Қайтады екеуі де елге таман.

«Құдайым жеткізгей, – деп, – есен-аман».

Қуанды Құлқаныстың өсіп іші,

Айдай боп он төртінші рең, түсі.

Былқылдап тұла бойы жуан тартып,

Тояды ішпей-жемей көрген кісі.

Қуанысып ғаріптер,

Елге қарай жөнеді.

Айлар өтіп арадан,

Жақындасып келеді.

 

Неше уақыт жол жүріп,

Қарасын елдің көреді.

«Келді, – деп, – Нәрік тамаға!»

Сүйінші сұрап бір адам,

Қуантып, хабар береді.

Күдерін үзген Нәріктен,

Ғаріптер қайтіп сенеді?

Қуанышты бәрі де,

Болған соң анық дерегі.

Қуанбай қайтсін, бейшара,

Бай еді Нәрік бірегей.

Саңлаққа келгенде,

Артықша берік төре еді.

Келе жатқан жері Нәріктің,

Әлі де күндік жер еді.

Қырық үйлі тама шуылдап,

Артынан қойдай ереді.

Жақындасып келген соң,

Бір-бірін аман көрген соң,

Құшақтасып көрісіп,

Көзінің жасын төгеді.

Нәрікбай сонда сөйледі:

– Шүкірлік қылғын, тамалар,

Шуылдасып жыласпа.

Қуанышты хабар бар,

Ешкіммен қайрат сынаспа.

Нелер келіп, не кетпес

Тіршілікте бұл басқа.

Азды-көпті Құдайдың

Бергеніне, тамалар,

Бендесі шүкір қылмас па?!

Демей-ақ қойдым «біз әуре»,

Көрсетті құдай бір сәуле.

Өтірік пе, рас па!

 

Тамалар сонда сөйледі:

– Жарылқар күнің бар екен,

Жаратқан жаппар Құдай-ай!

Ағайынның аздығы,

Ұстады дұшпан жағаны-ай.

Басымыз есен, мал аман,

Кеткелі сіздер қорадан

Шығын боп өлік шыққан жоқ

Тышқақ лақ, қотыр тай.

Көрсетсе Құдай бір жарық,

Көргеніңіз болса анық,

Шүйінші десең болмай ма

Біз байғұсқа Нәрікбай?!

 

Сол мезгілде Құлқаныс

Әйелдің болды жуаны.

Жұртына билік қылғандай

Бір батыр ақыр туады.

Құлқаныстан ұл туса,

Сайып қыран ер болып,

Қанменен бетін жуады.

Жерік болды үш айда,

Өтпей-ақ аса уағы,

Табатұғын ер қайда,

Жолбарыстың жүрегін

Жемекке көңілі ұнады.

Қуанышы бар кісідей,

Оң қабағы ұшады.

Жүрегіне түк батпай,

Ішкен асын құсады.

Жерігі қанбай сандалып,

Сары ауруға ұшырады.

 Нәрікбайдай жазғанға,

Ақылынан азғанға:

– Жолбарыстың жүрегін,

Тауып бер, – деп қысады.

Тағамымды таппайсың

Көңілім кетіп сағынған.

Сарғайтып мені өлтірдің,

Жазған шалсың, не қылған?

Айтқанымды алып кел,

Ертерек барып жаныңнан.

Көңілімнің тілегі –

Жолбарыстың жүрегі.

Басқамен менің ісім жоқ

Шекеріңмен, балыңмен.

 

Мұны естіп Нәрікбай,

Қарс жапты қабағын.

Таппағын қиын көреді

Құлқаныстың тамағын.

«Жоқ нәрсені айтасың,

Қай жақтан іздеп табамын?

Қиналса да Нәрікбай,

Таппады тағы амалын.

Ойланады жазған шал:

«Қайдан іздеп табамын?!»

Айбалтасын қолға алып,

Киеді сауыт-жарағын.

Найзасын алып қолына,

Тоғайдың түсіп жолына,

Әркімнен сұрап келеді

Жолбарыстың хабарын.

Қалың қамыс тоғайда,

Қоғалы қамыс көл еді.

Білінбеді бұл жерде

Жолбарыстың дерегі.

Аңлаусыз байқалар деп,

Абайсызда шабар деп,

Қолға алып Нәрік шақпағын

Шаға-шаға келеді.

Абайлап басып аяғын,

Бұға-бұға келеді.

Баласы адам жүрмеген

Жерұйықтан өтеді.

Түлкі, қарсақ, жүгіріп,

Алдынан қойдай өреді.

Топ-топ болып ұлысып,

Шулап жүрген бөрі еді.

Иттің мұрны батпастай

Бір тоғайға енеді.

Бір шеткері қалыңнан

Жүре түсіп шабынған

Бір жолбарыс көреді.

Көргеннен қорқып Нәрікбай,

Қалтырап шоши береді.

Жуандығы, қараса,

Бесті өгіздің беліндей.

Аузын ашып есінесе,

Ойылған қалмақ көріндей.

Жолбарыстан сескеніп,

Нәрікбай тұр көрінбей.

Ойланады шабар деп,

Барайын десе шегінбей.

Жолатпай тұр қасына

Жолбарыстың айбаты.

 Нәріктің неғып дарысын

Алыстан қылған қайраты?!

Қасына жақын бара алмай,

Ешбір амал таба алмай.

Пірлеріне сыйынды,

Ғаріптің келмей қуаты:

– Ал өзіңе сыйындым,

Әуелі Құдай, құдіреті!

Мүсәпір мендей ұлыңа,

Жаратқан Алла құлына,

Жаратқан Алла, рақым ет!

Үмметім деп қолдай гөр,

Құданың досты Мұхаммед!

Он екі имам, төрт шәрмен,

Сыйындым сізге, бер медет!

124 мың пайғамбар,

Отыз үш мың сахаба,

Тоқсан тоғыз сәруара,

Қылыңыз бұған әрекет

Сексен сегіз мың машайық,

Жалпы өткен пайғамбар,

Әліме менің назар сал,

Әліме сондай керек ед!

Қайсыбірін білемін

Әулиеден қалған бар,

Тілеймін сізден күш-қуат.

Ала алмай мұны құр қайтсам,

Өлімнен қиын маған-ай!

 «Медет бер! – деп, пірлерге

Сыйынып тұрмын жағалап

Далбасалап мен тұрмын,

Шеріге* амал таба алмай

Жаман күнде жар болған

Баба түкті Шашты Әзіз

Ал енді сізге сыйындым

Қолдай көр, тақсыр бабам-ай!

 

Қолынан келер қуат жоқ,

Мінәжат пірге қылады.

Нәрікбайды көрген соң

Сол уақытта жолбарыс

Орнынан қарғып тұрады.

Алыстан шауып ақыра,

Жете алмай жолда құлады

Тілген соң оғы пірлердің

Өзінен өзі сұлады!

Салмағымен күл-күл боп,

Қабырғасы сынады.

«Өзі әбден өлсін», – деп

Бармады Нәрік, шыдады.

Біраз жатып шыңғырып,

Шерінің жаны шығады.

Өлгенін анық білген соң,

Ғаріптің көңлі тынады.

Қашқан жауға қатын ер,

Әуелі қорқып жылады.

Қуанғаннан, бейшара,

Құдайға шүкір қылады.

 Бір жолбарыс себеп боп,

Пірлерін Нәрік сынады.

Кереметін көрген соң,

Күмәнсіз көңілі тынады.

Жолбарысқа алыстан

Абайлап Нәрік қарады.

Алыстан-ақ айбаты

Зәресін қатты шығарды.

Тұлғасынан сескеніп,

Ақыл-естен танады.

Айналақтап алыстан,

Жақындап Нәрік қарады.

Өлгенін анық білген соң,

Қасына жетіп барады.

 Қолына алып қанжарын,

Іші-қарнын жарады.

Өкпе-бауыр, жүрегін

Суырып былай алады.

Мойын етін сылиды,

Қу жанбасы қалады.

Байлап алып жүрегін,

Қынына салып қанжарын,

Ауылына салады.

 

Іздегенін тапқан соң,

Неғып тұрсын кідіріп,

Ауылына қарай шабады.

 Бұ дағы пірдің жәрдемі,

Өзінен қуат болмады.

Мұны көріп Құлқаныс,

Шерінің еті бал татыр,

Қанды көбік тарқамай,

Қазаннан алып жеп жатыр.

Жерігі әбден қанған соң,

Жұртқа тұлға болғандай

Туады анаң бір батыр.

 

Тыңдасаңыз, жақсылар,

Кезегіменен сөз келер.

Естігенін құлақтың

Ақырында көз көрер,

Тарығып жүріп жыласа,

Тілеуді Құдай тез берер.

Құлқаныстан ұл туса,

Ақ жарылқап күн туса,

Әлібидің алдына,

Асықпаса, кез келер.

 

Жерігі әбден қанған соң,

Құлқаныс болды көңілі жай.

«Жеткізе гөр, Құдай!» – деп,

Қуанып жүрді Нәрікбай.

Өзге әйелдей болмады,

Көтеріпті он екі ай,

Қимылдады ішінде

Тулағандай асау тай.

 

Бәйбіше бір күн білдірді,

Алдына сырық кұрдырды.

Шыдай алмай толғаққа,

Денесі әбден іседі.

Молдалардан жаздырып,

Ішірткі алып ішеді.

Шаранаға былғанып,

Белгілі жерге жеткен соң,

Баласы жерге түседі.

«Ұл ма екен, қыз ба? – деп,

Байқады бәрі бұл істі.

Бала екенін білген соң,

Қуанып бәрі күлісті.

«Шүйінші!» – деп қатындар

Бірін-бірі жұлысты.

Ауып келген аз тама

Бәрі де болды ырысты.

Шүйіншіге Нәрікбай

Үлестірді күмісті.

Ішінен кетіп қайғысы,

Көңілдері тынысты.

 

Жаңа туған жас бала

Айдай жүзі жарқын-ды.

Тигізбейді бетіне

Суық самал салқынды.

«Бесікке енді салсын, деп,

Атын қойған алсын деп», – деп,

Алып қойды Нәрікбай

Ат басындай алтынды.

 

Бәйбіше де қуанып,

Бір Құдайға сыйынды.

Сыйынбаса қиын-ды!

Қапалық кетіп көңілінен,

Көзінің жасы тиылды.

«Шүйінші ханнан сұра», - деп,

Бір адамға бұйырды!

Есепсіз қанша малменен,

Тамалардың адамы

Бас-аяқ бәрі киінді.

Көңілі тасып, қуанды,

Қарахан қатты сүйінді.

Естіген соң бұл сөзді,

Әліби жаман күйінді.

Тілеп алған жалғызы,

Ат қоймақ енді қиын-ды.

Балаға бір ат қойылмай

Қырық үйлі тама жиылды.

Біріне бірі қарады;

«Қойсақ бір ат тиімді...»

Мәслихат қылып кеңесіп,

Күніменен үйілді.

 

Сол уақытта, жақсылар,

Көк есегі астында,

Ақ сәлдесі басында,

Бір диуана келеді.

Айқай салып аллалап,

Ауылға қарай жөнеді.

Алып шығып Құлқаныс,

Бір уыс тіллә береді.

Диуанаға назар сап,

Абайлап, аңдап көреді.

Шырамытып таниды,

Баяғы түсте көргені,

Білсеңіздер сол екен

Баба Түкті Шашты Әзіз.

Әуелде аян бергенде

Осындай болып кеп еді.

Ықылас қылған кісіге

Кереметі көп еді.

Көрген соң оны Құлқаныс

Көзінің жасын төгеді.

 

Диуана келіп аллалап,

Айналып тұрды қораны.

«Жаңа туған жас бала –  

қай жақта?» – деп сұрады.

Жүгіріп шығып Құлқаныс,

Боп еді бұрын көз таныс

Алып барып баласын,

Етегіне орады.

Қағып-соғып жеңімен,

Айтыпты, күліп диуана:

Етегінен алады.

«Менің балам болады!»

«Сөзің мақұл, ата», – деп,

Құлқаныс апа сұрады:

«Қойып атын кетейін

Айбынды туған Шора-ды!»

Диуананың ісіне,

Нұры тамған түсіне,

Қайран болып тамалар

Біріне-бірі қарады.

Айтып аузын жиғанша,

Ашып көзді жұмғанша

Еш нышаны қалмады

«Әулие ме, жын ба?» — деп

Ғайып болды диуана,

Көзі көрген халайық,

Қырық үйлі тама барлығы

Бұған қайран болады.

 

Сол уақытта, жақсылар,

Құтты болсын айтқалы

Амандаса қайтқалы,

Қарахан келді — елбасы.

Ере келді қасына

Бірер жүз кісі шамасы.

Әлібиден аспады

Қырық мың үйлі түрікмендер

Келер еді болмаса,      

Бәрі бірдей, қарашы,

Араз еді сол күнде

Әліби мен байдың арасы.

Бұлардың қас боп жүргені –

Шұбар аттың таласы.

Әліби қылған зорлығы,

Көрсеткен тойда жарлығы,

Кеткен жоқ еді көңлінен

Нәрікбайдың жарасы.

Қуаныш болды ақыры,

Көрсе де қорлық о басы.

Есінен шықты ескіріп

Дұшпаннан көрген табасы.

Көз жасын көрді Құдайым,

Қабыл болып тобасы.

Айдынды туды ер Шора,

Аман-есен ержетсе,

Әлібидің ақыры

Бір берілер жазасы.

Абырой болды Қарахан,

Сыйлайды өкіл бабасы.

Қосақтап берді жүз жорға,

Жылқының жақсы сарасы.

Қара да болса Нәріктің

Бар еді баста санасы.

Жүзіне жүз ат мінгізді,

Бас-аяқ таза кигізді.

Ырза боп қайтты Нәріктің

Ханы менен қарасы.

 

Бесікке салып баласын,

Енді Нәрік той қылды.

Бір мереке қылмаққа

Байдың көңілі ой қылды.

Бір дегеннен қазанға

Он ошақты ойдырды.

Қабыменен мейіздің

Аузын ашып қойдырды.

Бейшара мен ғаріпті,

Жалаңашты тойғызды.

Құтты, сүтті деместен,

Қойды иіріп, сойғызды.

Қырық үйді жасатты

Алты қанат ордаға

Асыл кілем төсетіп,

Ішіне саба орнатып,

 Не табылмас Нәрікке,

Жоғарғы елді шақыртып,

 Мың жылқы сойды семізден.

Төменгі елге сойғаны —

Тоқсан түйе болғаны.

Зияпат қылып келгенге,

Қайтарды Нәрік олжасын.

Байлықпенен Нәрікбай

Көрсетеді өнерді.

Қуаныш сыймай қойнына,

Ілгері ісі жөнелді.

Шалқып жатқан ас-суға

Аш-арықтар кенелді.

Жан-жаққа адам шаптырып,

 Шақырды тойға көп елді.

Мінілмеген асаудан

Сойғызды алпыс дөненді.

Нәрікбайдың дәулеті

Мас қылды тойға келгенді.

Кемпірлер қыздай қызарып,

Шалдар да айтты өлеңді.

Көрмеді ешкім бұл тойда

«Тоймай қайттық» дегенді.

 

Нәрікбайды түрікмендер

Теңгермеді бойына.

Жатқан байтақ көп елді

Шақырды Нәрік тойына

Мұны көріп Нәріктің

Әр нәрсе келді ойына.

 

Секірер арқар жерінде,

Шақырар бақа көлінде.

Сұңқар болар күйкентай

Өзінің отан жерінде.

Қорлық көрді Нәрікбай,

Кісінің жүріп елінде.

Бай, бәйбіше екеуі

Көңілдері қамығып,

Терілері тарылып,

Ойлады елді сол күнде.

 

Сойып еді сиырдан,

Қарасымен иіріп,

Адам қайда жейтұғын,

Еті қалды үйіліп.

Елі түсіп ойына,

Қапа болды Нәрікбай,

Қабағы тастай түйіліп!

Іші толды тұманға,

Көңілі жаман күйініп.

Айналдырған аз тама,

Артылып қалған тамақты

Алты ай жеді жиылып.

 

Шұбар атты шалмаққа

Әліби жүр оқталып.

Ұстай алмай қайтыпты,

Жылқысына көп барып.

Жақындатпас жануар,

Өзін-өзі сақтанып.

Қамалып қысып келгенде

Жеткізбейді шұбар ат,

Қуса да түрікмен аттанып.

Қайтыпты жаяу түрікмендер,

Ара жолда ат қалып.

Теуіп, тістеп нешеуін,

Кеткен екен жатқызып.

Адырайып Әліби,

Аз ғана үйлі тамаға

Қалай да зорлық етіп жүр,

Жеткесін әлі мақтанып.

 

Көрген адам таң қалар

Жас баланың түріне.

Екі беті албырап,

Ұқсайды бақтың гүліне.

Көрген кісі көрсем деп,

Жығылады екен жүзіне.

Атқа мінсе ер Шора

Таманың жарар күніне.

Бір жыл өтіп арада,

Мойны қатып келеді,

Сүйегі өсіп күніге.

Салады құлақ аңғарып

Ата-ананың сөзіне.

 

Көрген адам тоймайды

Жас баланың түсіне.

Алтын бесік сықырлар

Шіренгенде күшіне.

Тимесін деп көз бен тіл,

Көрсетпейді кісіге.

Апыл-тапыл жер басып,

Кіріпті Шора үшіне.

 

Шұбар атты алмақшы,

Әліби жетсе сертіне.

Шора табар дауасын

Көңіліндегі дертіне.

Әркім ашық баланың

Падишадай көркіне.

Ата-анасы қоймайды

Ойнарға шығып еркіне.

Кіріпті Шора төртіне,

Жалғызбын деп, жаспын деп

Алмайды Шора есіне.

Әр қиялды ойлайды,

Күннен-күнге есіре.

Құдай қуат берген соң,

Тартынсын енді несіне?!

Асығып асық ойнайды,

Қораның шығып төсіне.

Аман-есен, жақсылар,

Кіреді Шора бесіне.

 

Талап қылды әр іске,

Ақ сұңқардай талпына.

Жолбарыстай тұлғасы,

Ерлердің тартып салтына.

«Сүйенетін кім бар?» - деп,

Қарамайды артына

Несіне тұрсын тартына?!

Бала да болса қадірлі

Аз ғана үйлі халқына.

Аман-есен арада

Кіріпті Шора алтыға.

 

Қарамайды ешбір жан

Ер Шораның бетіне.

Қабырғасы қатқан соң,

Сүйегі әлі жетіле...

Ойламайды жүрмін деп

Бөтен бір ел шетінде.

Жібектен басқа кимейді

Батады деп етіне!

Тал шыбықтай бұралып,

Жетіпті Шора жетіге.

Айдынды туған Шораның

Қайтпаған беті өр еді.

Жолбарыстай тұлғасы,

Артықша туған бөрі еді.

Қорықпайды ешкімнен,

Қайратына сенеді.

Олай-былай қарады,

Сұңқардай көзін салады.

Қарсы алдына қараса,

Сол уақытта Нәріктің

Ауылына алты төбе еді,

Тай шаптырым жер еді.

Есебі жоқ ойнаған

Мың баланы көреді.

Мұны көріп ер Шора,

Нар тайлақтай тайраңдап,

Төбеден түсіп жөнеді.

Келе жатса, жолында

Қанатын шашау жаймаған,

Қорқынышты кісідей

Бұғып қарап бойлаған,

Қасындағы қырық үйдің

Қырық баласы көреді.

Аман-есен айтысып,

Бұларға сәлем береді.

 

Бұларға Шора сөйледі:

– Ал, қырық бала, қырық бала,

Көпке неге бармайсың?

Қосылмай неге оларға,

Өз алдыңа ойнайсың?

Қызықты тәуір көрмесең,

Ойынды неге қоймайсың?

Қорқынышты кісідей

Бұғып қарап бойлайсың.

Жан-жағыңа алаңдап,

Бөріден үріккен қойдайсың.

Өз алдыңа бөлініп,

Не қиялды ойлайсың.

Бүйтіп жүріп, жазғандар,

Ойынға, сірә, тоймайсың.

 

Қырық бала сонда сөйлейді:

– Жақсы айтасың, Шоражан,

Сен едің біздің бегіміз.

Тыңдасаңыз, мінеки

Біздің айтқан сөзіміз:

Адырайып тұрмаңыз,

Көріп қояр мың бала,

Берегірек келіңіз.

Мың балаға біз барсақ,–

Күнде таяқ жеуіміз.

Көніп жүрміз зорлыққа,

Аз болған соң еліміз.

Болмаса біздің, Шоражан,

Кем бе еді ата-тегіміз?!

Айналайын Құдай-ай,

Қайтарар заман болар ма

Мың баладан кегіміз?!

Жалған емес, Шоражан,

Сөзімізге сеніңіз.

Бүйтіп жүріп қорлықпен,

Көрейік қызық нені біз?!

Мың балаға біз барсақ,

Асықты тартып алады.

Жүйесіз қылып зорлықты,

Шекеге тамыр салады.

Ойылады төбеміз.

Тірідей қорлық көреміз,

Жұдырықтың астында

Көз жылтырап өлеміз.

Алшы тұрса – бермейді,

Бүге жатса – бермейді.

Ойнамай бізді қалар деп,

«Сенікі омпа, кел, – дейді, –

Иіріп бәрі қалады,

Асықты енді иір»,- дейді.

Тұра қалса бір омпа,

Асықты сүйіп біреуі,

Оны да жұлып алады.

Сөйтіп, қорлық көреміз,

Алдына қайтіп барамыз?!

Ойыны құрсын, Шоражан,

Қорлығы өтіп барды!

Мыңы бірден ұмтылса,

Зәремізді алады.

Қырық баланың аузынан

Ер Шора мұны есітіп,

Ашуланып қалады.

Балаларға қарады,

Басына тұман орнатып,

Қар жауғызды қабақтан:

– Дәндеп қапты мың бала,

Жасқаншақ қылып таяқпен.

Жанды мақұлық жәндік те

Әмірсіз жанды таламас.

Тауыпты олар жейтұғын

 Сүйек пен етті қаяқтан?!

Асықпаса, мен барып,

Тоздырайын аяқтан.

Бұл қорлыққа көнбеспін,

Мені Құдай жаратқан!

Мың балаға кідірмей

Енді сендер барыңдар.

Ортасында тақырдың

Ойынға қадам салыңдар.

Баяғысын бастаса,

Кешікпей мен де келейін.

Жүйесіз қылған зорлықты

Көзімменен көрейін.

 

Келгендей болса қолымнан,

Теңдікті алып берейін.

Жәрдем берсе жаратқан,

Өзімді көпке теңейін.

Егер де әлім келмесе,

Бұл қорлықтан жөргекте

Жан болмай-ақ өлейін.

Жұртым үшін құрбанмын,

Жанымның қамын жемейін.

Бұл сөзді айтып ер Шора,

Ауылға қайтып шабады.

Шыдамады оның ашуы,

Ешкім қарап қалмады.

Шығып кетті долдығы,

Екі көз оттай жанады.

Бұл сөзбенен қырық бала

Мың балаға барады.

Ортасында тақырдың

Ойынға асық салады.

Бұрынғыдай қорықпайды,

Бел көтеріп қалады.

Арқасымен Шораның

Бәрі де шері болады.

 

Қырық бала сонда сөйлейді:

–Түрікменнің мың баласы!

Анау-мынау демеңдер,

Әңгімені көріңдер,

Ойнасаңдар, келіңдер.

Алшы тұрса – біздікі,

Тауа тұрса – біздікі,

Бірақ омпа – сіздікі,

Бұл ойынға көніңдер.

Кезек екі, тәңірі бір,

Бізге де нәубет беріңдер.

Талай асық алдыңдар,

Берген емес тегін жер.

 

Бұл сөзді есітіп мың бала,

Жабылмаққа елеңдеп:

«Айналдырған қырық бала,

Дем аласың неден? – деп,–

Бүйте берсең, жазғандар,

Ойылмай ма төбең?!» – деп

Бір шанаққа асық сап,

Шекесін тыр-тыр қасылап,

Ішінен шығып Жанбай таз,

Көп баланың ішінде

Арқалап жүр шанашын.

Шүйдесі шығып көнектей,

Ойы тасып желектей,

Балалардың ішінде

Қалдырмай жүр шанашын.

Шамасы, қырықта сол күнде,

Көтере алмай шөмеңдеп,

Асық үшін тырысып,

Әр баламен ұрысып,

Шаршады, жазған, көлеңдеп.

Жығылады әр жерге,

Сүрініп кетсе тереңдеп.

Біраз ойын қызысты,

Бұзықтар ойын бұзысты.

Дәндеп қалған мың бала

Баяғысын қылысты.

Зорлығына шыдамай,

 Қырық бала да тырысты.

Мың баладан қырық бала

Шошынбастан ұрысты.

Кекіліктей тебісіп,

Бөденедей жұлысты.

Жылжып аққан бұлақтай,

Шекеден қандар ағысты.

Нешенің басы жарылып,

Бірнеше қолдар сынысты.

Бірін-бірі қуалап,

Олай-бұлай жүрісті.

Жан көрінбей көздерге,

Бастады қырын бір істі.

«Өлеміз,– деп,– жеңілсек»,

Ар көреді тұрысты.

Өзінің қайран, күші жоқ,

Жанжалменен ісі жоқ,

Шашылып қалған асықтың

Бәрін теріп алып жүр,

Шанашына салып жүр,

Балалардың бәрінен

Жанбай таз болды ырысты.

 

Бағанағы ер Шора

Ашуланған бойымен

Ауылға қарай барады.

Қайыс құрық қолға алып,

Жылқыға қарай шабады.

Қызып кетті долданып,

Қарары ешбір қалмады.

 

Көтеріп найза қолымен,

Желі тұрып оңынан,

Асықса да ер Шора,

Кешігіп қалды жолынан.

Ұстатпады бір жылқы,

Қуса да қанша соңынан.

Ұстай алмай ешбірін,

Көп жылқының тобынан,

Батыр Шора торықты.

Арық та болса мінбекші,

Таңдаған жоқ шонықты.

Арсалаңдап алқынып,

Әбден қапа болыпты.

 

Сол кездерде ер Шора,

Басы аспанға қараған,

Бауырынан жараған,

Барыстай құйрық тараған,

Мойны алтын талықтай,

Піскен алма сабақтай,

Қасиетті қалы бар,

Неше түрлі жалы бар.

Тұлғасы бөлек көп аттан,

Бір шұбарға жолықты.

 

Шұбарға Шора таңқалып,

Қайран болып қалады.

Ұстаймын деп ұмтылып,

Қасына жақын барады.

Мұны көріп шұбар ат,

Қашайын деп қамданып,

Құлағын тігіп қалады.

Сыртына құйрық салады.

Одағайлап осқырып,

Адырайып қалады.

Желе жортып желектеп,

Аяғын дақ-дақ басады.

Ұстайын десе ұмтылып,

Жер, су баспай қалады.

Егер шықсаң алдынан,

Арандай аузын ашады.

Артына шықса — тебеді,

Батырың қатты сасады.

Ыза болып ер Шора,

Көзінің жасын шашады.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Жамандатқыр көп жылқы,

Ұстатпадың ешбірің.

Қорлығы өтіп барады

Қастасып жүрген өштінің.

Мен жасымнан қалдым ғой,

Болып тұр көңіл жас әлі,

Болмай ма қалып кешқұрым,

Жүрсің бе тыңдап сөзімді?

Айналайын шұбар ат,

Басқа аттан гөрі, қарасам,

Тәуір екен кескінің,

Ісін қылма осқырып,

Дөнен өтіп, бестінің.

Танымайсың егеңді,

Жаңа талап өспірім.

 

Мұны есітіп шұбар ат,

Қайта қарап тұрады.

Иісін алып Шораның,

Артына мойнын бұрады.

Болмаса деп түрікмендер,

Аңғарып әбден, сынады.

Таныған соң егесін,

Оқыранып шауып кеп,

Қойнына басын тығады.

Түрікменнен көрген қорлықты,

Істеген молдап зорлықты

Айтуға, шұбар, тілі жоқ,

ЬІмымен шағып, жылады.

Ұстап алып ер Шора,

Арқа, басын сылады.

Алтын сұлу жиренді

Ал енді сипап ұрады.

Қарғып мініп үстіне,

Шұбардың басын бұрады.

 

Алды-артына қарамай,

Атының басын төгеді.

Бесін боп қапты қараса,

Жылқыға түсте кеп еді.

Қырық балаға бағана

Барамын жылдам деп еді.

Келе жатқан жолы Шораның

Адыр-адыр төбе еді.

Ылди-төмен сырғытып,

Төбеге шыға келеді.

 

Олай-былай қарады,

Сұңқардай көзін салады.

Қарсы алдына қараса,

Болып жатыр тамаша,

Қылмаған ешкім араша.

Тамалардың баласы

Жүзге біреу тимейді.

Түрікмендерді санаса,

Әрқалай олар илейді.

Тек жүрген жоқ сөйтсе де,

Қашып ұрыс қылып жүр.

Миы қатып қырық бала,

Біріне-бірі адаса,

Шетке қашып шығып жүр.

Жабылып түрікмен сабаса,

Қашқанмен қайда құтылар,

Жан-жағынан шуылдап,

Мың бала бірден қамаса?!

Бұл ұрысты көрген жоқ,

Ер Шора енді құтырды.

Ақ білегін сыбанып,

Ақ тұйғын құстай құнтиды.

Қамшыны басып шұбарға,

Ылди төмен ұмтылды.

Етек-жеңін қайырып,

Құс телпегін жапырып,

Майданға жетіп барады.

Алғаш келген баланы

Құрығымен сабады

Екінші келген баланы

Тақымға басып алады

Үшінші келген баланы

Жұлып алып ер Шора

Бірімен-бірін шоқпар қып,

Қырып кетіп барады.

Ақ тақырдан өткізбей,

Аққалаға жеткізбей,

Ер Шора мен қырық бала

Тегіс қырып салады.

Мұны көріп Жанбай таз

Бір қасып алды шекесін

Қоятұғын кісі емес,

Таныды Шора көкесін.

Қашпағына ыңғайлап,

Көздеді жолдың төтесін.

Ақ шанасын тастамай,

Түспестей белін шандыды.

Құстан қорыққан шөжедей-ақ,

Борбайына саңғыды.

Шыбын жанның тәттісі,

Жанына қатты батқан соң,

ЬІршып-ыршып қарғиды.

Кіреріне жер таппай,

Ер Шораның айбаты.

Жердің жүзін тар қылды

Сасқанынан сандалып,

Адасып әбден қаңғырды.

Сол уақытта Жанбайдың

Шекпені жаман жалбырап,

Қашып бара жатқанда

Түсіп қалды кепеші,

Аппақ болып алыстан

Жарқырап айдай төбесі.

Жарап жүрген үлектей

Салынып кетті өңеші.

 Барса да адам болмайды,

Жарылып кетті көбесі.

Тайраңдап жүрген сорлы таз,

Басына күн туған соң,

Қабақтай ұшты денесі.

Бар асығы шашылып,

Тазды құдай ұрады.

Шораның даусын есітіп,

Шырқырап жаны шығады.

Ойлау жерде жазылып,

Қырлау жерде бұғады.

Жеткенінше қалаға,

Жер-жаһанды күңірентіп,

Шапаттап санын қамшылап,

Жарғағы қатып бұтына,

Өліп-өшіп, зорғадан

Қаланың жетті шетіне.

Жылан қуған кісідей,

Жан қарап болмас бетіне.

Еш адамға бұрылмай,

Ордаға кірді өкіре.

Отыра кетті ентіге,

Шанашын қойып астына.

Қуараңдап, шұнақ таз,

Ақыры жетті ниетіне.

Ханға айтады Жанбай таз: –

– Тыңдасаңыз, тақсыр, – деп,

–Көтерсеңіз назымды.

Мен айтайын арызымды,

Осынша көпке егесіз,

 Зорға жеттім асығып,

Асығым кетті шашылып.

Бір баспақ кетті шығынға,

Құдай ұрды тазыңды.

Бөктергіге ілдірдім

Сұңқар, үйрек, қазымды.

Бір төбетке талаттым,

Айналайын биеке,

Өңшең жүйрік тазымды.

Нәрікбайдың Шорасы,

Таманың құзғын баласы,

Аман-есен ер жетсе,

Түрікмендер, көрің қазылды!

Шыбын жанның тәттісі-ай,

Бауырым жаман жазылды

Мен кісіні танысам,

Тамаға аруақ бұрылды.

Ақ тақырды қан қылып,

Мың бала тегіс қырылды.

Әліби, енді сен өлдің,

Ала алмас түрікмен құныңды.

Мынау Шора ер жетсе,

Айтпады деме, Әлеке,

Күң қылады қызыңды,

Құл қылады ұлыңды.

Ақырайып, Әлеке,

Аламын деп ең шұбарды,

Нәрікбайдың Шорасы,

Сорыңа құдай шығарды.

Әлің келсе, амалдап,

Ер жеткізбей Шораны,

Қалдырмай күзге, Әліби,

Қоныстан қу бұларды.

Мына Шора ер жетсе,

Қалаға толар қосыны.

Менің айтқан сөзім шын,

Болмайды деме осыны.

Тұлымдыңды тұл қылып,

Он мың үйіңе бір берер

Қылды бақыр мошыны.

Іс болады бағыңа,

Хан болып шығар тағыңа.

Ығысар бір түрікмендер

Аман қалар жағына.

Асықпасаң, Әліби,

Жетеді жәбір жаныңа.

Ие болар жеріңе,

Бек болар түрікмен еліне,

Сабанды тығар теріңе.

Күйіңнен енді түсерсің,

Нан пісер еді деміңе.

Атқа мінсе ер Шора,

Жұртыңа салар бүлікті,

Теріс кетер оң ісің.

Азды-көпті елемес,

Шабатұғын жолбарыс,

Мен түрінен шошыдым!

Тұрмаймын, енді кетемін,

Қарахан берсе жол қаржы.

 

Айтып-айтып бұл сөзді,

Жанбай батыр құлады.

Аяқ-қолы сереңдеп,

Ұзынынан сұлады.

Жарылған екен жүрегі,

Тазды Құдай ұрады.

Лық етіп жаны шығады,

Ақыры өліп тынады.

Мұны көріп Әліби,

Қабағынан қар жауып,

Жан-жаққа бетін бұрады.

Ашуланып ханына,

Даусын қатты шығарып,

Былай жауап қылады:

– Қылайын десем тамаға,

Қоймаушы едің ырқыма,

Болыпсың құтты жұртыңа!

Сыр алдырып, дұшпанды

Айналдырдың сыртыма.

Ашуланып Әліби,

Сөйледі ханға жұлқына:

– Хан емессің, қатынсың,

Қатыннан жаман отынсың!

Мың балаңды қырдырып,

Неғып тірі отырсың?!

 

Сол уақытта түрікменнің

Күңіреніп кетті қаласы.

Мың баласы шуылдап,

Ата менен анасы.

Қаһарланып Әліби,

Тамаға болды барасы.

Тоқтатуға Қарахан,

Келмейді оған шамасы.

Қолынан келсе, Әліби

Алмақшы басын Шораның.

Неғылып тұрсың түрікмендер,

Қырылды мың баласы.

Қайсысына берер бақ,

Әруақ болар кімге жақ?

Әліби менен Шораның

Таласы болды шұбар ат.

Кімге төтеп бергендей

Айналдырған қырық үй?!

Құдайдан қуат болмаса,

Тамалардан кетті күй.

Шораның басын алмаққа,

Шұбарға кұрық салмаққа,

Қырық жігітті ертіп ап,

Жүрмекші болды Әліби.

 

Қару-жарақ қолға алып,

Үстіне сауыт киеді,

Ат құйрығын түйеді.

Ұстады жаман долдығы,

Қаһары қатты би еді.

Қолынан келсе алмаққа,

Тамаларды қырмаққа,

Көргелі күшін Шораның,

Әліби енді жөнеді.

 

Әміріменен Әлекең

Қырық жігіт шықты айдалып.

Қаһарға қатты мінген-ді,

Теріске көңілі айналып.

Асынғаны ақ болат,

Жанына садақ байланып.

Тілләдан сауыт бөктеріп,

Алтыннан қалқа төңкеріп,

Сәулетпенен Әлекең

Қаладан шықты сайланып.

Қолынан келсе, Шораға

Қылмаққа бір іс ойланып.

 

Қараханның, жақсылар,

Жоқ еді, сірә, қастығы.

Бір-бірін ата-бала деп,

Нәрікке бар ед достығы.

Тоқтатып, биді басарға,

Қараханның жастығы

Тиіп еді көңіліне.

Әлібидің мастығы,

Әлібидің әлі асса,

Шораға жақын таянды.

Дұшпандығы ежелден

Қараханға аян-ды.

Зорлығына ісінің

Көңілінен шайтан жай алды.

Өзінің қылып достығын,

Дұшпанның айтты қастығын.

Шораға хабар бермекке

Қарахан қылды қиялды.

 

Қаласында бар еді

Ханға жақын жасауыл.

Жасауылдың аты екен,

Қара кисін бек ауыл.

Елдестірген ел еді,

Ерегіссе екі ауыл.

Жасауылды шақырып,

Хан қасына алыпты.

Еш адамға білдірмей,

Құлағына салыпты:

– Әліби кетті ашумен,

Бүлдірер, – деді, – Нәрікті.

Тыныш қоймас ол залым

Ауылға келген көрікті.

Кетті басып азуын

Баласына кәдік-ті.

Өтірік деп ойлама,

Бұл сөзім менің анық-ты.

Нәрікбайға сәлем айт,

Аяр деп ойға алмасын.

Есіркемес ол залым

Басына киді қарасын.

Қолынан келсе, Әліби

Құртып кетер шарасын!

Тарту қылсын шұбарды

Есіркесе Шорасын!

Баласына бір қатер,

Басына оның төніп тұр,

Нәрікбай ғапыл қалмасын!

Не болады мал шіркін,

Аямасын шұбарды.

Жазым қып алар жазған шал

Өлгенде көрген баласын!

Егер де келсе қолынан,

Бұл айтқанды қылмаса,

Бір істі Шора бастасын.

Ханы бар деп артында,

Менен қорқып, саспасын.

Шамасы келсе, ер Шора

Әлібиді өлтіріп,

Сыртынан атып тастасын!

Менменсіген доңыздың

Басына кебін жастасын.

Сау қылмасын торайын,

Тоңқайтсын әуел шошқасын.

Қырық жігіттің біреуін

Үйірге тірі қоспасын.

Сыйламас мені ханым деп,

Неғылсын жұрттың басқасын.

 

Бұл сөзді айтып Қарахан,

Жасауылға мінгізді

Қанатты қара жорғасын,

–Жылдамырақ бара көр,

Біліп қойса Әліби,

Тағы бір бәле болмасын.

Бір Құдайға тапсырдым,

Әулиелер жар болсын,

Әруақтар қолдасын!

 

Ағып кетті жануар,

Қоя берді ол басын,

Әлібиге көрінбей,

Алыстап судың жағасын.

Жанар желдей еседі,

Табаны жерді теседі.

Әлібиден ілгері

Тарта барып жасауыл,

Қырық үйлі тамада

Нәрікбайдың аңғарған

Алты қанат ордасын.

Сөйлес қылды кідіріп,

Ақ көбікке шомылған

Атының сүртіп көз, басын.

Қырық үйлі тама сол уақыт

Зәресі кетті бәрінің, 

Қырылған соң мың бала. 

Асығысып кеп тұрған

Жасауылды көрген соң,

Қайтерін білмей, сасып тұр.

 

Қара тиіп бек ауыл,

Ер Шораны көреді.

Алдынан шығып ер Шора,

Тілдесіп, жауап береді.

Жолбарыстай тұлғасы

Көрген соң жаны енеді.

Дәс айтар деп әр жауға,

Көңіліне бұл ой келеді.

Кеудесі зор жауырынды

Төсі қайқаң ер еді.

Сүйегі қара болса да,

Түсі келген төре еді.

Аман-есен айтысып,

Сәлемдесіп болған соң

Жасауылға ер Шора:

–Жол болсын енді, – дер еді.

 

Жасауыл сонда сөйледі:

– Әлей болсын, Шоражан,

Нәрікбайдың досы екен

Жұрт иесі Қарахан.

Бір тентектік қылыпсың,

Мың баланы қырыпсың.

Ашуланып Әліби

Шықты сізге қаладан.

Қосын жиды түрікмендер,

Құн алғалы тамадан.

Әлібиге берсеңіз

Шұбар атын қалаған.

Одан кейін ешнәрсе жоқ,

Бас аман да, мал аман.

Бұл айтқанды қылмасаң,

Қан төгілер арадан.

Ханның айтқан сәлемі:

«Берсін, – деді, – шұбарды.

Атқа бола Нәрікбай

Айрылмасын баладан!»

Атқа мініп Әліби,

Қырық жігітпен келеді.

Шұбар атты берсеңіз,

Не десе де көнеді.

Тоқтата алмады Қарахан,

Тентек туған неме еді.

Одан басқа ойы жоқ,

Жеңсе – сізді өлтіріп,

Аспаса күші – өледі.

 

Бәрін айтты қалдырмай,

Қарахан сөзі көп еді.

Бұл сөзді айтып жасауыл,

Атынан өзі түскен жоқ,

Асығыстап жөнеді.

 

Бұл сөзді естіп ер Шора,

Буырқанды, бұрлықты.

Қылайын деп ойлады

Әлібиге сұмдықты.

 «Бергейсің, – деді, – Құдайым

Дұшпаным еді бір мықты!»

Қабағынан қар жауып

Нәріктің көңілі қамықты

Айбынды туған ер Шора

Шұбарға ұрды сулықты.

«Қайтіп қашып жүреді

Кісідей қылған ұрлықты!»

Мінәжат қылып, бейшара.

Бір Құдайға зарлайды.

Хабарын естіп Әліби,

Қарауыл Шора қамдайды.

Жалғызбын деп, жаспын деп

Ойына ешбір алмайды.

Қорыққаннан қалтырап,

Қырық үйлі тама сандалды,

Уайымменен сарғайды.

 

Нәрікбай сонда сөйлейді:

–Қой, шырағым, Шоражан,

Атқа мініп не етесің?

Есіркемес ол залым,

Өзіңді набыт етесің!

Қабырғаң әлі қатқан жоқ,

Арманда өліп кетесің!

Әлібиге шұбарды

Тарту қылып қалайық.

Жеткізер малдың өтесін,

Неше рет өзім көріп ем,

Қайраты қатты жан еді.

Жазатайым боп жүрсең,

Өлгенде көрген бала едің,

Сен бізге қайдан жетесің?!

 

Өжет туған ер Шора

Айтқанына көнбейді.

Жыласа да кемпір, шал,

Құлағына ілмейді,

Аллаға қылсаң тәкия,

Ажалсыз адам өлмейді.

Алды-артының жоқтығы

Ойына да келмейді.

Сұраса да Нәрікбай,

Шұбарды Шора бермейді.

Әлібиден қорқып аз тама,

Зар жылап, бәрі еңірейді.

Тосайын беріп Нәрікбай,

Халқына бір сөз сөйлейді:

– Мақұл көрсең, тамалар,

Көңіліме бір іс келеді.

Құдайым берген есепсіз,

Дүние-малым көп еді.

Тарту қылсам биге деп,

Ойыма осы кеп еді.

 

Дұрыс көріп тамалар:

«Жарайды бұл ой», – деп еді.

Қырық қашырға зер артып,

Жан-жағын шоқтай қызартып,

 Шұбатып жолға төгеді.

Қазынаның көптігі —

Өткелін судың бөгеді.

Бұл жерге келсе, Әліби

Аман қояр деп еді.

Көмегі жоқ, не қылсын

Айналдырған қырық үй.

Құдайдан қуат болмаса,

Тамалардан кетті күй.

Айнала шапса түрікмендер,

Ат астында боларын,

Қорыққанынан есепсіз

Әлібиге қылды сый.

Әне-міне дегенше,

Қырық жігіті соңында

Қызыл жалау қолында,

Қайраты қатты қабынып.

Кермүсіннің бойында

Келе жатыр Әліби.

 

Көп тұрмайды алақтап,

Көзі жайнап келеді.

Өтейін деп өткелден,

Тобыменен төнеді.

Хабары жоқ құдайдан,

Қайратына сенеді.

Ашуы қысып, Әліби

Аяңдамай желеді.

Кермүсіннің бойында,

Батпақ судың ойында

Жайнатып қойған қазынаны

Бидің көзі көреді.

 

Әліби сонда сөйлейді:

– Көрдіңдер ме, жігіттер,

Нәрікбайдың қылғанын,

Басын қорғап Шораның,

Жолыма тұзақ құрғанын?!

Амалменен айла қып,

Сан мың малын көрсетті,

Білмейді Құдай ұрғанын.

Шұбар атты бермесе,

Не қылайын бұл малын?!

Бойыма менің ар шығар

Алданып бұған тұрғаным.

Қасымдағы қырық жігіт,

Малға көзді салмаңыз.

Әзір бұған алданып,

Шұбардан қапы қалмаңыз.

Жолықса ол жүгірмек,

Шораның басын жалмаңыз.

Енді ертерек қамданың,

Қашып-пысып жүрмеңіз.

Біздікі емей, кімдікі,

Бұл малды ойға алмаңыз.

 

Бұл сөзді айтып Әліби,

Қазынаға қарамай,

Баса, жанша өтеді.

Набыт болса байдікі,

Оның несі кетеді!

Қарсы алдында Шора тұр,

Ойнайтын жерге жетеді.

Аңғарыңдар ақырын,

Екеуі енді не етеді?

Тұр еді Шора сайланып.

Жалаң қылыш, найза алып,

Әлі келсе Әліге

Қылмағына ойланып,

Алтын сапты ақ болат

Жанына асыла байланып,

Өзін-өзі бекітіп,

Ат үстінде жайланып.

Сол уақыттар болғанда

Әліби де жетеді.

 

Жүйесіз қылған зорлыққа,

Шыдасып тағы қорлыққа,

Ашуы келіп ер Шора,

Шұбарға қамшы салады.

Әлібидің алдынан

Қарсы шығып барады.

Ақ білегін сыбанып,

Оттай көзі жанады.

Қысып кетіп долдығы,

Еш қарары қалмады.

Кермүсіннің бойында,

Шығармай-ақ ойынды,

Әлібиге ер Шора

Орайласа қалады.

 

Қырық жігіті соңында,

Әліби де келеді.

Мың баланы қырдырып,

Көңілінде қайғы көп еді.

Шыға келген алдынан

Шораны Әлі көреді.

Әлібиге ер Шора

Келіп сәлем береді.

Аман-есен айтысып,

«Жолыңыз болсын!» – деп еді.

Әлі сонда сөйлейді:

– Әлей болсын, Шоражан,

Жіберді бізді ханымыз,

Мың балаға қайғырып

Қырық мың үйлі жанымыз.

Ханның айтқан сәлемі:

Шұбарды алып барыңыз.

Бұл айтқанды қылмасаң,

Төгілер қаннан арыңыз.

Қырық жігітім соңымда,

Әліби, – мені таныңыз.

Не деп тұрмын – аңғарып,

Сөзіме құлақ салыңыз.

Бермесеңіз шұбарды,

Керегі жоқ басқа малыңыз.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Жақсы айтасың, Әлеке,

Айрықша шыққан сен едің,

Жалтырап тұрған айымыз.

Күміс құйрық шұбар ат

Кісіге бермес тайымыз.

Хан сұраса қайтейін,

Беруге келмес жайымыз.

Менің айтар жауабым:

Қайтадан ханға барыңыз.

Біздің айтқан бұл сөзді

Құлағына салыңыз.

Қисын бізге шұбарды,

Хандікі басқа малымыз.

Біз үшін барып сұранып,

Шұбарды алып қалыңыз.

Ханды ортаға салмаңыз,

Бетіңізден қайтыңыз.

 

Әліби сонда сөйлейді:

– Шоражан, мұнша кейисің

Бір тайыңды берерге.

Алмай қалса шұбарды,

Әліби елді көрер ме?

Шақтың қанша жүгермек,

Желігіп мұнша елірме.

Мың баланы өлтіріп,

Асығып жүр ме едің өлімге?

Қанеки, маған көрсетші,

Ішің толса өнерге.

Абайла, бала, әліңді,

Айдап салар бәріңді.

Ойынды қойып, шындасам,

Ауып келген аз тама,

Тоздырармын бәріңді.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Ісінесің, Әлеке,

Зорлығыңды білдіріп.

Шұбарды алсаң, кетеді-ау

Көңіліңізді тындырып.

Қаһарлансаң тамаға,

Жіберермін жүн қылып.

Сүйегіңе батты ма,

Мың балаңды қырдырып?!

Азға, көпке құдай бар,

Кім іздемес, намыс, ар?!

Сөз айтасың нықыра,

Аздығымды мін қылып,

Аз болсақ, онда өлерміз,

Алла салса, көрерміз!

Келіп тұрсың ақталып,

Ақ найзаңды міндіріп.

Мықтылықты айтпаңыз,

Көп сүйекті қыздырып.

 

Әліби сонда сөйлейді:

–Жұдырықтай басыңмен,

Жарыла сөйлеп, өрлейсің.

Келіп тұрған биіңді

Құлдай құрлы көрмейсің.

Шікірейіп сен өзің,

Хан сұраса, қайырып,

Бір тайыңды бермейсің.

Жүгермектен жатарсың,

Бүйтсең, көпке жүрмейсің.

Ажалыңа сан қылып,

Енді неге өлмейсің?!

Осыншама айтсам да,

Есіркесем, көнбейсің.

 

Шора сонда сейлейді:

– Олай десең, Әлеке,

Зорлығыңды білейін,

Аямасаң, аяма,

Құдайдан мен де тілейін.

Алладан жетсе ажалым,

Ертерек жерге кірейін.

Кемшілік шығар маған да,

Қорқып беріп шұбарды,

Неғылып тірі жүрейін?!

 

Әліби сонда сөйлейді:

– Жұдырықтай басыңмен,

Пеш қылып маған дәс айтып,

Аяғыңды тірейсің.

Ерегіссең менімен,

Басыңа бәле тілейсің.

Кесейін бе басыңды,

Арқаңды кімге сүйейсің?!

 

Шора сонда сөйлейді:

– Ашуланып Әлеке,

Селтитесің мұртыңды.

Күжірейтіп желкеңді,

Бересің маған сыртыңды.

Ақ қалаңа жеткізбей,

Жайратып салып қырқыңды,

Хан қораңды зар қылып,

Сұрайсың ба жұртыңды?!

 

Бұл сөзді естіп Әліби,

Долданып қатты, жұлқынды:

– Асықпа енді, жүгірмек,

Желкеңді сенің кесейін,

 Білмедің ғой, жас жігіт,

Есіркесем әшейін.

 

Найзасына түкіріп,

Әліби сонда ұмтылды.

Қарсы алдынан ер Шора

Ақ тұйғындай құнтиды.

Қарсыласа қалады

Бір-біріне екеуі,

Қайтпай найза салады.

Жылдамдық қылып ер Шора,

Әлібидің қолынан

Найзасын тартып алады.

Мықтысынып Әліби,

Қылышын тартып қалады.

Кер ешектей ақырып,

Ер Шораны шабады.

Сол уақытта бабасы

Баба түкті Шашты Әзіз

Денесіне дарытпай,

Қылышты жылдам қағады.

Жеті жасар балдырған,

Сүйсе, мейірін қандырған,

Әлі де болса жас ұғлан,

Нәубетін беріп тұрады.

Әліби арсыз Шораны

Үш мәртебе шабады.

Жәрдемші болып жаратқан,

Бәрінен аман қалады.

Баба түкті Шашты Әзіз

Қанатымен қағады.

Ал енді Шора қозғалып,

Қолына найза алады.

Ат үстінен ырғалып,

Опыр-топыр болады.

Шораға кезек бермейді,

Кезекті бермей Әліби,

Шамасының барынша

Қармалап әбден қалады.

Жаратқанға жалынып,

Жүрегі оттай қабынып,

Әлібиге ер Шора

Қаһармен найза салады.

Әліби мінген Гүлсары ат

Шөге жата қалады.

Бүйірінен жарады,

Әбден шаршап-талады.

Жолбарыстай ыңыранып,

Оң жағымен қисайып,

Батырың жерде қалады.

Менмендік асып басынан,

Әліби жерді қабады.

Суырып алып қылышын,

Қырық жігітке ер Шора

Атының басын салады.

Көргендерге күлгендей

Бір тамаша қылады.

Ұрыспақ түгіл, қырық жігіт,

Жүрегі ұшып, жылады.

Ақ қаланы бет алып,

Қамшы басып шұбарға,

Артынан Шора қуады.

Қашқанменен, жазғандар,

Құтылмасқа ұқсады.

Анадайға бармай-ақ,

Атының жалын ұстады.

Тартып кетсе найзамен,

Ебелектей ұшады.

Тарта шапты шұбарды,

Құтылмас деп болжады.

Жолды болып қырық жігіт,

Ап қайтты халық олжаны.

Бәрінің жетті түбіне

Шұбар аттың жанжалы.

Ақ қалаға жеткізбей,

Ақ тақырдан өткізбей,

Теп-тегіс кесті кәлласын*

Ер Шораның қанжары.

Қырық жігітті қырып сап,

Шора қайтты салақтап,

Қойға шапқан бөрідей

Жан-жағына алақтап.

Әліби жатыр жамбастап,

Жақындап келіп ер Шора,

Сөйлейді бекті мазақтап.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Қарағаймысың, талмысың,

Шекермісің, балмысың?

Жаздыгүні жараған,

Бір өзін мыңға балаған,

Түрікменнен шыққан нармысың

Неғылып бүйтіп жатырсың,

Аурумысың, саумысың?

«Қан құсқыр» деген біреудің

Алып па едің қарғысын?!     

Аттың үсті жел болып,

Кетіп едің желпілдеп.

Айдынды туған Әліби,

Аман-есен бармысың?

 

Әліби сонда сөйлейді:

– Алтынбысың, дүрмісің,     

Сен сақтаулы сүрмісің?        

Екпінің желдей еседі,

Адамнан туған пілмісің?

Екі бетің албырап,       

Жаңа ашылған гүлмісің?

Көп күнәсін кешіріп,

Сәлем бердің ағаңа.

Айналайын Шоражан,

Өзің де аман жүрмісің?

 

Шора сонда сөйлейді:

– Алысқа кеткен айғайың,

Әлеке едің асқар бел.

Көкірегіңіз дариядай,

Көңіліңіз еді шалқар көл.

Ауып келген аз үйден

Артықша зорлық көрдің бе?

Өшіккен соң ақыры,

Арамызға түсті жел.

Еті өскен көзіңіз,

Жанарын көздің басар шел.

Бір түрткенде найзамен,

Жатсаңыз бүйтіп күлер ел!

Ауырып қалды қай жерің?

Атыңа мін, түрегел.

 

Әліби сонда сөйлейді:

– Баланың құнын сұра деп,

Қоймады шулап ағайын.

Тасып едім өзім де,

Жазамды өстіп табайын.

Тоба қылдым, Шоражан,

Таманың жібін жалғайын,

Мұнан былай, қарағым,

Қабатыңнан қалмайын,

 

Өлгенімше, жан балам,

Қызметіңде шабайын.

Қыдырмын, мен де ағаңмын,

Ақ кірген сыйла самайын.

Келмесе шамам тұруға,

Далбаса қылып қалайын.

Міне алсам атқа, шырағым,

Ертерек елге барайын.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Ауып келген аз ел деп,

Жүзіме қойдың табаңды.

Шұбар атты алмаққа,

Әлеке, қылдың амалды.

Шақтамай, жазым боп қалдың,

Байқамай қуат-шамаңды.

Тоқ жүреді тек жүрген,

Зорлықтың түбі – қорлық деп...

Істерің қылған жаман-ды,

Көзіңнің етін өсіріп,

Бетіңе жағып қараңды.

Жаңа кіріп пейілің,

Түсті ме маған мейірің?

Ашыңқырап көзіңді,

Таныдың ба абайлап

Шора деген балаңды?!

 

Әліби сонда сөйлейді:

– Хан емеспін, қарамын,

Пейілімнен табамын.

Осы арада ойландым,

Көріп тұрмын көзіммен

Бұл дүниенің арамын.

Байқадым өзім сөзіңнен

Қайратыңды, қарағым.

Елі-жұртым сенікі,

Дәс айтуға жарадың.

Ата-баба, ағайын,

Рұқсат берсең, Шоражан,

Бір басымды сауғалап,

Ертерек елге барайын.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Хан болармын қалаңа,

Кетпесе бағым бұл бастан.

Елдесуге, түрікмендер,

Енді келмес ыңғайым.

Ойын еді бұрынғым,

Мінеки, енді шыңдадым.

Қыр соңымнан қалмадың,

Тіріде сенен тынбадым.

Сен – қарға да, мен – сұңқар,

Болмаңыз енді елге іңкәр.

Қайтейін, жазым кетесің,

Бір ілінді тырнағым.

 

Әліби сонда сөйлейді:

– Шамамды біліп шақтамай,

Асылып қалдым бір тауға.

Енді біліп отырмын.

Жолыққан соң зор жауға.

Мұршам болмай жатырмын

Бір басымды қорғауға.

Қалың бақ саған арнарға,

Әрқалай елің келеді,    

Аға деп әзір қолдауға.

Көп сөзді айтып не керек,

Енді сізден тіледім,     

Шоражан, берсең жан сауға!

 

Шора сонда сөйлейді:

– Аз ғана үйлі тамаға,

Әлеке, салдың бүлікті.

Қыр соңымнан қалмадың,

Қылғандай қырық үй қылықты

Сойып жедің жылқысын,

Семізден таңдап жілікті.

Бір уақытта, Әлеке,     

Атыңыз неге үрікті?

Сізден басқа қырық жігіт

Олжаға әбден ілікті.    

Өзіңді байқа, қандайсың,

Барса да адам болмайсың.

Дендей кірген ақ найзам,

Жаныңнан қылма үмітті.

Осындай сөзбен мазақ қып,

Әліге Шора күліпті.

 

Әліби сонда сөйлейді,

Сөйлегенде бүй дейді:

– Жаман екен, ойласам

Зорлық пенен қорлықты.

Тауып жүрмін пейілімнен

Басыма мұндай сұмдықты!

Азғын қанша десең де,

Үзбеймін жаннан үмітті.

Жасың кіші болса да,

Шырағым, қылдым құлдықты.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Ғаріптің жайын білмедің,

Жасыңнан көріп хикмет,

Хан тойынан қайтардың,

Әкеме беріп ақырет.

Арамдыққа бой салып,

Әруаққа болдың шет.

Зорлықтың түбі қалай да

Әкелер екен қорлықты.

Солар еске түскенде,

Неғылып Шора аяйды!

Ойнақтаған от басар,

Жай жүрген абзал, ғанибет.

 

Әліби сонда сөйлейді: 

– Қаһарланып мініпсің,

Шұбарды мына астыңа.

Жалына бердім өзіңе,

Түршігіп жаным, састы ма?

Өзім де рақым қылмаушы ем

Жылаған көзі жастыға,

Денем ауыр тартады,

Топырақ мені басты ма?

Керек болса, міне бас!

Апарып тық, Шоражан,

Апаңыздың астына!

 

Шора сонда сөйлейді:

–Түсірейін есіңе

Бұрынғы қылған ісіңді.

Енді маған паш қылып,

Көрсетші, қане, күшіңді.

Шығарсаң енді даусыңды,

Сабағындай алманың,

Алайын жұлып басыңды.

 Қан аралас көзіңнен

Ағызайын жасыңды.

 

Шораның осы сөзінен

Жанынан үзіп үмітті,

Әлекең көңілі бұзылды.

Бұл сөзді айтып ер Шора,

Бура сояр кісідей,

Атынан түсіп шешінді.

Ұсынып хаққа Әліби,

Қол-аяғын көсілді.

Шыбын жан қандай тәтті еді!

Егіліп бір есілді.

Жылай-жылай Әлекең,

Екі көзі тесілді,

Уақыт болып сол кезде

Оқыды намаз бесінді.

Қылышын Шора суырып,

Заманасын қуырды.

Өшіккеннің түбі сол,

Аңлағанға ап-анық,

Әліби басы кесілді.

Өлеріне асығып,

Әліби жаман елерді.

Мұндай болды ақыры,

Жылатып еді көп елді.

Батпақ судың бойында

Тағдыры жетіп, жөнелді.

Қарға-құзғын қанына,

Тойып әбден кенелді.

Атадан туып артықша,

Көрсетті Шора өнерді.

Қырық мың үйлі түрікменмен,

Қырық үйлі тама теңелді.

Ер Шора көңілін тындырып

Түрікменнің белін сындырып,

Гүлсары атты жетектеп,

Аулына қарай жөнеді.

Мұны көріп тамалар,

Шошынысып қалғаны.

Күдерін үзіп жанынан,

Ұмытты болды малдары.

Шошынбасын неғылып,

Түрікменнің көп жандары.

Жиылып келіп кеңесіп,

Кеңескеңде не десіп,

Қашырмақ болды Қазанға,

Баланы бәрі аңғарып.  

Анау да айтты: «Қаш», – деді,

Мынау да айтты: «Қаш»,– деді.

Қайтіп бұлар шыдасын,

Қылған ісі асты енді.

Бәрі де айтып жатқан соң,

Басы мың-дың болады,

Жан-жағына алақтап,

Көзінен төкті жасты енді.

Құлқаныс пен Нәрікті

Шын уайым басты енді.

Атасы да кет дейді,

Анасы да кет дейді.

Жалғыз олар айтпайды,

Жабылып бұған қырық үй

Ер Шораны Қазанға

Қашырмаққа ептейді:

 

– Айналайын, Шоражан,

Қазан деген қалам бар.

Билеп тұрған Әлімхан,

Қырық мың үйлі тамаң бар.

Хан-қарасын билеген

Есім ер деген ағаң бар.

Есен-аман елің тап,

Есің барда етек жап.

Сан мың үйлі түрікменге

Не қылғандай шамаң бар?!

 

Сонда Шора сөйлейді:

– Мені үйден қуарға

Бәріңнің көңілің ұнапты.

Пейілінен тапты Әліби,

Аламын деп бір атты.

Сол дұшпаннан саспаймын,

Жалғызға Құдай мият-ты.

Екі кісі бас қосса:

«Қашыпты Шора», – деп жүрсе,

Ойланамын ұятты.

 

Тамалар сонда сөйлейді:

– Қарап жатып түспесін

Түрікмендердің қолына,

Әлібидің інісі

Ақшаби деген тағы бар.

Осал деме оны да,

Қаһар қылса, ол дағы

Бір қазан берер оныңа.

Шамаң келмес, қарағым,

Көп түрікменнің малына.

Айнала шауып, ат қояр

Оңы менен солыңа.

Өшігіп қалған түрікмендер

Түсіп алар соңына.

Аямассың сен дағы

Ілінгенін қолыңа.

Осындай қиын іс керек,

Қашып біз онда жөнейміз,

Қазанның түсіп жолына.

Қырық мың үйлі түрікменнің

Оны келсе аларсың.

Жүзі келсе қайтерсің?

 Көбейіп кетер онан да,

Жалғыз өзің таларсың.

Бір мыңы бірден ат қойса,

Жазым болып қаларсың.

Қабырғасы қатпаған,

Бізге сен әлі баласың.

Аман барсаң Қазанға,

Абырой сонда табарсың.

Қазаннан қосын ап келсең,

Құртарсың түрікмен шарасын.

Осыны қылсаң ұрарсың

Ақшабидің мамасын.

Бұл айтқанды қылмасаң,

Олжа болар малымыз,

Жесір болып жанымыз.

Тілімізді алсаң, Шоражан,

Қазанға қашып барасың.

Есіңнен шығып кетпесін

Кемпір менен шалыңыз.

Есен барсаң ел тауып,

Ертерек қайтып, шырағым,

Көшіріп бізді алыңыз.

 

Тамалар тұр шуылдап:

«Ертерек жет!» – деп асығып.

Ер Шораның көңілі

Шөкті қатты басылып.

 

Нәрікбай сонда сөйлейді:

– Айналайын, Шоражан,

Көңілімнен қайтіп кетеді

Қызмет қылған мінезің!

Айналайын, сені көргенше

Ағарады бұл көзім.

Айтқаным емес жек көріп,

«Қош» деген саған бұл сөзім.

Әлің қандай болады,

Алыс жолға барасың.

Алды-артыңда жоқ еді,

Атадан едің бір өзің!

 

Құлқаныс жазған жылайды:

– Өлмесең, шырақ, барарсың

Ханың менен қараға.

Езілді бауырым, Шоражан,

Бетіме жылап қарама.

Аман-есен ел тауып,

Сәлем де барсаң ағаңа.

 Ертерек бізді ескерсін,

Дұшпанға қылмай талама.

Қайда жүрсең, аман жүр.

Толқып тұрған заман бұл.

Біздерді есіңе аларсың,

Үйде отырып тигізбе

Дұшпанның қолын жағаңа...

Жол жабдығын сайланып,

Шықты Шора үйінен.

Таппағын елін ойлады

Шұбар аттың күйі мен.

Сыймады Шора түрікменге

Әліге қылған сыйымен!

Ер Шора әзір көріп тұр

Ерлігінің пайдасын.

«Қаш, қаш, – деп бәрі – Қазанға!»

Шораның құртты айласын.

Сасатұғын ойы жоқ,

Баланың салсаң өзіне.

Қашпақты неғып ойласын,

 Қару-жарақ тағынып,

Түзеді Шора бой-басын.

Айдаһардың тіліндей

Алды дайын найзасын.

Шуылдасып тамалар,

Шораның алды тынысын.

«Қаш, – деген бәрі, – Қазанға,

Бұл жерде болмас жүрісің».

Мақұл көрді Шора да

Тамалардың мұнысын.

Сыймады елге ақыры,

Әлібиді өлтіріп,

Бітірсе де жұмысын.

Жүре алмады көрініп,

Кемдігі жұрттың құрысын.

Сыбырласып тамалар,

Түрікмендер біліп тұрғанда,

Шығармайды дыбысын.

Сауыт киіп, сайланып,

Беліне байлап қылышын,

Жүрмекші болды Қазанға,

Қабыл көрсе Құдайым

Ер Шораның бұл ісін.

Шұбар атты алып кеп,

Мәуіт пенен терлікті,

Ұшыға менен желдікті,

Перне менен белдікті,

Мейірлене мейізден

Шұбар атқа жем берді.

Түсіндірді Шораға

Мезгілді жаман жерлерді.

Жабылып атқа мінгізді,

Әр сөздің түрін білгізді.

Жыласып бәрі қоштасып,

Ер Шораны жүргізді.

 

Нәрікбай сонда сөйлейді:

– Қайратыңды мезгеуші ем

Әзіреті Омар Оспанға.

Айбатыңды мезгеуші ем

Қойдағы бағылан қошқарға.

Қамыңды ойлап, қарағым,

Толып тұр ішім пұшпанға*

Ойлансам – өзім өртенем,

Білгізбейін дұшпанға.

Тапсырдым, қозым, Құдайға,

Тарығып, жылап, мұңайма!

Болсын үстем мерейің,

Жолыңды дұшпан тосқанда.

 

Мінген атың аласың,

Қылшық құйрық қарасың.

Аңдыған дұшпан көп еді,

Жалғыз кетіп барасың.

Ара жолда, қарағым,

Әлдеқандай боласың?

Алды-артыңда жоқ еді,

Жазым болсаң, Шоражан,

Құрттың Нәрік шарасын.

Көзінің жасы құйылып,

Пірлеріне сыйынып,

«Тапсырдым, – деп, – Құдайға»,

Жүргізді Нәрік Шорасын.

 

Құлқаныс жазған жылайды,

Жат қылып жаппар Құдайды:

– Сыйындым, саған, құдірет,

Әлішері арыстан,

Жалғызыма медет ет!

Он екі имам, төрт шадияр,

Сахабалар, бер медет.

Әнбие мен әулие,

Бәріңізге сыйындым,

Қолдай көр өзің, дәрмен ет!

Бақытын ашсын баламның,

Үрметі құдірет кәлләмнің.

Түйеден егіз ақ бура

Айтқаным ақтың жолына.

Жылқыдан – айғыр, көк өгіз

Атадым қабат оны да.

Жаман күнде жар болған

Баба түкті Шашты Әзіз,

Ескере көр жалғызды,

Тапсырдым сенің қолыңа!

 

Сол уақытта ер Шора,

Мінгені шұбар ат еді,

Пірлеріне сыйынып,

Жолға түсіп барады.

Анадай жерге барғанша,

Арт жағына алаңдап,

Көзінің жасы тарады.

Атасы менен анасы,

Ауылының өңкей қарасы

Көрінбей ұзақ қалады.

 

Ойнақтатып шұбарды,

Тозаңын жердің өреді.

Әне-міне дегенше,

Кермүсінге келеді.

Әлібименен алысып,

Мас бурадай шалысып,

Жайратқан жерін көреді.

Кермүсіннің бойында

Өтіпті алып өткелден.

Мына бір сөзді деп еді:

 

– Ай, Кермүсін, Кермүсін,

Кермүсін деген көлмісің!

Омыраудан су кешіп,

Ақ сазандай тіркесіп,

Қырық жігіті соңында,

Әліби өлген жермісің?!

Жалғыздық түсіп басыма,

Жан адам ермей қасыма,

Қазанға қашып барамын.

Қайта айналып келгенше,

Бұл жерден адам табылып,

Аманда бол дермісің?!

Бұл сөзді айтып ер Шора,

Шұбарды шүу деп қысады.

Теңізден шыққан жануар,

Қамшы ұрса, құстай ұшады.

Тозаңдай шаңы шұбалып,

Шабысқа шабыс қосады.

Ор текедей ойнақтап,

Ақ бөкендей жосады.

Ұшқан құстан озып кеп,

Алдынан келіп тосады.

Жер, су баспай жануар,

Көнектей аузын ашады.

Бұрқыратып көбігін,

Омырауға шашады.

Аяғы жерге тимейді,

Анда-санда басады.

Сол уақытта ер Шора,

Өзін-өзі қамшылап,

Омыраудан аққан тер

Тұяғына тамшылап;

– Айт, жануар, шүу! – деді,

Құбылып, ойнай жер басып,

Ескен желдей гуледі.

Денесі қызып шұбар ат,

Шаршамай шапты тоқтаусыз

Күндіз-түні бірдей-ді,

Сол уақытта, жақсылар,

Кісі қарап болмайды

Ер Шораның бетіне.

Айдын-айдын көлдерден,

Кідірмейді шұбар ат,

Өте шығар секіре.

Күні-түні бірдей жол жүріп,

Дәл сегіз күн дегенде,

Зорға жеткен секілді

Көп түрікменнің шетіне.

Сол уақытта, көпшілік,

Түрікмендердің ішінде

Тасыр мерген дер еді.

Әлібиден кем емес,

Атақты ол да ер еді.

Шабытына келгенде,

Тайлы бие жер еді.

Атысуға жауы жоқ,

Айтысуға дауы жоқ,

Еріккен соң ер Тасыр,

Үш күндік елдің шетінде,

Таудың қарсы бетінде,

Тасбұлақтың бойында,

Құлан аулап жүр еді.

«Қысылса, Шора қашар, – деп,

Шұбар атпен сасар», – деп

Аңылып жүрген алыстан

Бұл дағы жаудың бірі еді.

Өжет туған Әліби

Шұбарды сұрай барғанда,

Бермеген соң қолынан,

Зорлықпен құрық салғанда,

Оған көнбей бұл Шора,

Қарсыласып қалғанда, –

Тәңірі ұрса да сол жерде,

Бір адам жазым болғанда,

Тамалардың ісі өтіп,

Менмендігі толғанда,

Бұл сөзді айтып Тасекең,

Қолға алып мылтық, оңланды.

Қайтер екен енді, – деп, –

Өткенін мұның көрейін.

Жәбір қылып жанына,

Мылтықпен жолын бөгейін.

Сыбағалы бір оғын

Аямай-ақ берейін.

Бұйрығы болса бұл жерде,

Шораның қанын төгейін!

Қамданғанын Тасырдың

Ер Шора да көреді.

Тасырдың бұрын дерегі

Әлібиден де алысқа

Дабысы кеткен ер еді.

«Келтірді Құдай кезін!», – деп,

Қуанып Шора келеді.

Қорқатұғын ойы жоқ,

Қайратына сенеді.

Алыстан әбден сақтанып,

Күшіне батыр сенеді.

Таралғысын қысқартып,

Үзеңгісін теңеді.

Жауатұғын бұлттай

Мұнарланып, түнерді.

Тәңірге қылды тәкия,

Өлімнен уайым жемеді.

Жалғыздығы, жастығы

Ойына ешбір келмеді.

Сегіз күн ұдай ел жүріп,

Елсізге жаңа кеп еді.

 

Тасырдың көріп қарасын.

 

Ал енді Шора сөйлейді:

– Шүу, жануар, шұбар ат,

Төрт тұяғың тең болат!

Жарысқанда, жануар,

Оза алмас кекіл құс қанат.

Сыртың сұлу сүмбідей,

Сәулетің жақсы салтанат,

Ата-анам тапсырған

Үстіңе мені аманат.

Пенде қылып дұшпанға,

Айдалада қылма мат.

Таудағы Тасыр мергеннің

Ақ білтесін қақтырмай,

Ақыл-айла таптырмай,

Жете алмасаң жануар,

Сенде болар жаман ат.

Сауысқанды алатын

Түрікменге түскен санатың.

Таудағы Тасыр мергеннің

Жұмған көзін аштырмай,

Ақ білтесін бастырмай,

Дұшпанның көңілін жақтырмай,

Жете алмасаң, шұбар ат,

Қырқылсын сенің қанатың!

 

Бұл сөзді айтып ер Шора,

Күміс құйрық шұбардың –

Жел тимеген жаурынына,

Құс тимеген қауырсынына, –

Атына қамшы басады!

Желігіп жүрген жануар

Жай оғындай атады.

Ойламайды өлмекті,

Намысқа әбден қатады.

Қарсы алдында Тасекең

Атпаққа аңлып жатады.

Етіне қамшы өткен соң,

Шорадан қамшы жеткен соң,

Шұбар ат жанын салады.

Сол уақытта шұбардың

Есіктей төсі салынып,

Кекілі терге малынып,

Қуанып Шора желеді.

Іздеген жауы табылып,

Күміс құйрық шұбардың

Тұяғы тасқа шабылып,

Жануар сырғып келеді

Жұлдыздай болып ағылып,

Жолыққан соң зор жауға,

Еру аттай шаршап, сабылып.

Шұбар аттың соңынан

Жеткізбейді сол кезде

Қуса да мың ат жабылып.

Шұбар ат ағып келеді

Жұлдыздай көзі жылтылдап,

Құйындай шаңы бұрқылдап,

Мойынды еті бұлтылдап,

Құс-үйректей құнтыңдап,

Аққан судай сұңқылдап,

Бұлдырықтай пырылдап,

Атқан оқтай зырылдап,

Шапқан сайын, жануар,

Жал, құйрығы суылдап!

Шұбардың осындай ағыны,

Дұшпанның қалмас табына,

Жеткізбес еді сол кезде,

Қуса да түрікмен шуылдап.

 

Сол уақытта шұбар ат

Өзін-өзі қамшылап,

Омыраудан аққан тер

Тұяғына тамшылап,

Шұбар сонда төгілді,

Ана бетті бір басып,

Аузы-басын шаң басып.

Әне-міне дегенше,

Таудағы Тасыр мергеннің

Ақ білтесін қақтырмай,

Ақыл-айла таптырмай,

Мылтыққа пілте бастырмай,

Жұмған көзін аштырмай,

 

Тасырға жетіп келеді!

Жағасынан алады,

Буындырып алқымнан,

Тақымына салады.

Көк серкедей өңгеріп,

Көкпар қылып барады,

 

Бара жатып сөйлейді:

– Шын жүйрікпен жарыссаң.

Алдыңнан озып, орайды.

Батырсынып жүруші ең,

Өзіңді ұлық білуші ең,

Әрбіреуге күлуші ең,

Бұл ісім сізге жарайды!

Тақымымның астында

Әрекет қылмай барасың.

– Айтайын сөздің шындығын,

Айтпайын-ақ деп едім,

Құрттыңыз Тасыр шарасын!

Сыйламай ма інісі

Жасы үлкен ағасын?

Күйреді ғой қабырғам,

Терімді бүйтсең аласың,

Көк серкедей өңгеріп,

Көкпар қылып, Шоражан,

Қайда алып барасың?!

 

Шора сонда сөйлейді:

– Жаулық қылып түрікмендер,

Бір ат үшін ұрыстың.

Биің мен қараң бірігіп,

Анығын езің білесің,

Жамандыққа қуыстың.

Құртпаққа сіздер таманы,

Теп-тегіс белді буыстың.

Қылып ең кесір жолыма,

Түсірді құдай қолыма.

Қиын шығар жағаңнан

Жазылуы уыстың!

«Ағаңмын» деп алдайсың,

Құтылмақты қамдайсың.

Өтірікші бәтшағар,

Менімен қашан туыстың?!

 

Бұл сөзді айтып ер Шора,

«Ояйын, – деп, – көзіңді!»

Пышағымен жасқады.

Бейшара болды Тасекең,

Шораға әлі аспады.

Бара жатып, бір жерге

Тақымынан тастады.

Қарахандай ханыңа,

Қалың түрікмен жанына,

Бұлбұлдай тілін сайратып,

 

Сонда бір сөз бастады:

– Танымасаң, Тасеке,

Қазанның ұлы тамамын.

Сездірсем аты-жөнімді,

Нәріктің ұлы Шорамын,

Қолыңда туған баламын!

Ноғайлы түрікмен зорлығы,

Бұл не деген қорлығы?!

Қылығына шыдамай,

Әлібиді өлтіріп,

Қазанға кетіп барамын.

Мұрты өрге шаншылып,

Қандары қалды шашылып.

 

Бұрыла алмай барамын,

Қаттылық түсіп басыма,

Жан адам ермей қасыма!

Есен барып, сау қайтсам,

Тентіреп кеткен таманың

Қатыны менен баласын

Қай есіктен қарадым?

«Елім қайда кетті?» – деп,

Хабарын қайдан табамын?

 

Тасыр сонда сөйлейді:

– Танып тұрмын, Шорасың.

Қолымда туған баласың.

Әліби өлді дегенше,

Ұрыпсың түрікмен шамасын.

Қаратып алдым десеңші

Айдарханның қаласын.

Тірі жүрсең, Шоражан,

Дұшпаннан кегің аласың.

Тілімді алсаң, қайт, жаным,

Жолда жазым боласың.

Қыстың көзі қырауда

Бекер кетіп барасың.

Ығырдың ұзақ шөлі еді,

Жол көрмеген жас бала,

Далада өліп қаласың.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Шығып қап ем, қайтпаймын,

Ажал жетсе – өлемін.

Жарылқайсың, Тасеке,

Қай тіліңе сенемін?

Жаның ашып бара ма,

Жақынсып Шора балаңа?!

Мен Қазанға барғанша

Қар жаумасын, нұр жаусын.

Мен Қазанға барған соң,

Маған десе, қан жаусын.

Көппенен бірге көрермін,

Түсірді Құдай қолыма,

Ниет қып шыққан жолыма

Басыңды кесіп кетермін!

 

Мұны естіп, Тасырдың

Жүрегі әбден жарылды:

– Есіркей көр, Шоражан,

Заманым менің тарылды!

Келгеніңше, шырағым,

Тілеулес болып тұрамын,

Тастап кет тірі шалыңды.

Не қыласың, Шоражан,

Бекерге қинап жанымды!

Көзінен жасы бұршақтап,

Осындай түрлі көп сөзбен

Тасекең байғұс жалынды.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Отан қылдың, Тасеке,

Тасбұлақтың жырасын.

Ақ мылтық алып қолыңа,

Қарауыл қарап тұрасың.

Ақсап келген аң болса,

Жібермей тірі, қырасың.

Ұшқан құс болса, жібермей,

Атып алып тынасың.

«Ағаңмын» деп мені алдап,

Айтпайсың сөздің расын.

Арманда қалмай, Тасеке,

Ал енді кесем басыңды!

 

– Жағаңнан ешкім ала алмас,

Тоба қылып мен тұрмын,

Пейілімді тастау жарамас.

Алартпаймын көзімді,

Жүрсем де аңмен аралас.

Құлынның етін жегенше,

Зақар шайнап, жейін тас.

Сыйласаң мендей ағаңды,

Аман көр ата-анаңды!

Жасың кіші болса да,

Шырағым, қылдым құлдық бас.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Жалғыз-жарым жүрместей,

Зорлықшыл ма еді еліңіз?

Жылқы үркіп ішпейтін,

Бақалы ма еді көліңіз?

Құс аралап өтпестей,

Қоғалы ма еді жеріңіз?

Ноғайлы, түрікмен бәріңіз

Біз болдық жеген жеміңіз.

Көрсете қылды зорлықты

Биіңіз бенен бегіңіз.

Көніп жүрміз аздықтан,

Кем болған соң еліміз.

Болмаса, біздің, Тасеке,

Кем бе еді ата-тегіміз?!

Ебін тауып жегендер,

Сауылып тұрған биеміз.

Жүйесіз қылған қорлыққа

Ауып келген аз тама

Жайымызға жүреміз.

Бізге біреу тимесе,

Біз ғаріп кімге тиеміз?!

Барсаң сәлем ханына

Қассың, түрікмен, жаныңа,

Азғана үйлі тамаға

Басынып зорлық қылмасын,

Малына құрық салмасын.

Өз қолынан бермесе,

Ала жібін алмасын.

Адырайып, азсынып,

Ауылына жақын бармасын

Үлкенің бар, кішің бар,

Бұл сөзімді аңласын!

Қорқытып бала-шағасын,

Жүректерін жармасын.

Жоқтай алар кісі бар

Таманың қалған мал-басын.

Басына сырық салсаңдар,

Тірі болсам, қайтып кеп,

Туыңнан зекет аламын.

Қаһар қылып түрікменге,

Қараңғы күнді саламын.

Қазаннан қосын ап келіп,

Аққалаңды шабармын.

Қара тобыр кімдікі?

Қаһарланса – хандікі,

Ерлігі асса – бидікі.

Осы жолда Қазаннан

Есен барып, сау келсем,

Сырлы күмбез Көкқалаң,

Бекітіп соққан Аққалаң

Біздікі емей, кімдікі?!

Әзірше енді, Тасеке,

Басыңа сауға жаныңыз.

Жалына бердің інім деп,

Өлмей-ақ, тірі қалыңыз.

Жамандық қылсам бұл жерде,

Жетер ме маған әліңіз.

Сыйлағаным, білсеңіз,

Төгілмесін қаныңыз.

«Балаңды аман көрдім»,— деп,

Бай Нәрікке барыңыз.

Кемпірді де қуантып,

Шүйіншісін алыңыз.

Ілгері айтқан сөзімді

Ханың менен қараңның

Құлағына салыңыз.

Кешікпей мен де келермін,

Салғанын хақтың көрермін,

Кеудеде тұрса жанымыз.

Аңғардың ба, Тасеке,

Аңлаттым сөздің талайын.

Хан, қараңа айта бар,

Тек жүр деп қойсын маңайын.

Өзіңіз де, Тасеке,

Көргендей қылып Шораны,

Саған бір белгі салайын,

Көңіліңізге келмесін.

Берегірек келіңіз,

Бір құлағыңды қалайын.

Мұны естіп, сол сәтте

Шымырлады тамыры

Тасекеңнің бойының,

Шораның көріп ойынын.

«Мінеки, алсаң, шырақ», – деп,

Жақындасып бұл Тасыр,

Ат үстінен Шораға

Соза берді мойынын.

 

Ат үстінен ер Шора

Құлағын жұлып алады.

Тұла бойы дуылдап,

Есінен Тасыр танады.

Ара тұрды жанына,

 Бір құлақпен қалады.

«Құдая, бұған шүкір»,— деп,

Құлағы кетіп, бас қалды.

Еліне қарай елеңдеп,

Тасекең кетіп барады.

Қарға, құзғын соңына

Мұның түсіп алады.

Әрқайсысы бір шоқып,

Әбден ыза болады.

Қаршыға, бүркіт, ителгі

Қызылдан қалмай келеді.

Бүркіт келіп бір бүріп,

Қаршыға тырнақ салады.

Екі қолмен сабалап,

Келатыр құстар қамалап.

Әбден өзі ыза боп,

Есінен Тасыр танады.

 Осындай бір ызамен

Тасекең кетіп барады.

Жылап барып ханына, 

Көзінің жасын тарады.

Ханы менен қарасы

Сөзіне құлақ салады.

 

Ханға бара сөйлейді:

– Жар шақыртқын қалаға,

«Шора қашып кетті!» – деп,

Жан тимесін тамаға.

Алды деп құлақ айтпаймын,

Басымнан болсын садаға.

Қалғанға жаным қуандым,

Ырзамын мұндай жараға.

Мен түрінен шошыдым,

Қалалы қосын шақ келмес

Мына Шора балаға!

Қастасып үде шықпайды,

Ел-жұртың болар талама!

Қаһарға мінсе ер Шора,

Білмеймін мен, түрікмендер,

Жер жүзінде тұқымың

Қалмай ма, қайдам, қала ма?

Айтайын деп сақтанып,

Мылтығымды шағып ем.

Ары-бері тұтатып,

Ақ білтемді қағып ем.

Қарауылға ілдірмей,

Шұбар аттың ұшқыры-ай,

Сезе алмай қалдым өзім де,

Жетіп келді атқанша!

Емес ем көрген мұндай ат,

Сондай-ақ болсын ат болса!

Таныған екен Әліби,

Бар екен ғой айтқандай.

Тілімді алсаң, түрікмендер,

Басына тиме таманың,

Бай қылып қой кедейін,

Бұдан өзге не дейін,

Қазаннан Шора қайтқанша!

 

Мұны естіп сол уақта,

Күншуақ болды Қарахан.

Нәрікбай менен Шораға

Бұрыннан еді іңкәрлі.

Қылып мәлім көбіне,

Жар шақыртты мейірбан:

«Азғана үйлі тамаға

Тимесін, – деп, – ешбір жан!»

Тимек түгіл, түрікмендер

Қалтырасып қалысты

Қорыққаннан Шорадан.

Тынды көңілің, жақсылар,

Аз ғана үйлі тамадан.

Бастан-аяқ тексеріп,

Түзетті елін Қарахан.

Жата берсін тамалар,

Бас есен де, мал аман.

 

Құлақ салып тыңдаңыз,

Естіңіздер енді сөз

Баяғы Шора баладан.

Сүйегіне қарасаң,

Қарадан шыққан төре еді.

Басы жұмыр бендесі,

Өзіне Алла, дұп-дұрыс,

Не салса – мәңгі көнеді.

«Қазанның жолы қайсы!» – деп,

Асығып Шора жөнеді.

Ата-анасы артында

Ақылын алты бөледі.

Оңды-солды қамшылап,

Шұбарды қысып келеді.

 

«Айт, жануар, шүу!» – дейді,

Ескен желдей гулейді.

Жақсысы сондай шұбардың,

Тау менен тасты білмейді.

Шырақтай көзі жалтырап,

Күндіз, түні бірдей-ді.

Қатуланып ер Шора,

Дамыл қып көзін ілмейді.

Қабағы қатып баланың,

Ешкіммен ойнап-күлмейді.

Қайғыменен қарайып,

Бойына асы сіңбейді.

Сол уақытта шұбар ат,

Қалбалақтап ұшып қарғадай,

Төрт аяқтан от шығып

Болатқа ұрған балғадай,

Жануардың жайлы үсті,

Төрт аяқты арбадай.

 

Қысырдың қызыл көлі еді,

Ол шеті менен бұл шеті

Ат шаптырым жер еді.

Айналасы ащы көл,

Одан да өтіп жөнеді.

Түмелінің тұсынан

Төтелеп басып келеді.

Тәңіріге қылды тәкия,

Не салса басқа, көнеді.

Нәрікбайды еске алып,

Алды-артына қарады.

Астындағы шұбар ат

Билей басып барады.

Танабы жердің тартылып,

Көз ұшында көрген жер,

Әне-міне дегенше,

Артында таулар қалады.

Сауысқандай санды көл,

Одан да өтіп барады.

Еріккенде ер Шора,

Құйрығын түйіп құланның,

Көкпар қылып шабады.

Алдынан қашқан киікті

Қамшымен ұрып алады.

Сол күнге дейін шұбардың

Ауыздығын алмады.

Ызғарлы қырық күн шөлінен

Су ішіп мейірі қанбады.

Салып кетсе қамшымен,

Ақ тұйғындай парлады.

Ителгідей сүзіліп,

Лашын құстай самғады.

Борбайынан тер кетіп,

Сүйтсе де шұбар талмады.

Ызғардың ұзақ даласы,

Ұзақ еді арасы.

Қүні-түні жол жүріп,

Шұбар аттың сулығын

Олай-бұлай созады-ай.

Елсіз, сусыз далада

Көп азапты көреді.

Құдайдан басқа жолдас жоқ,

Арада неше түнеді.

Бөрілер иттей ыңырсып,

Күшіктей түлкі өреді.

Жалғыз өзі Шораның,

Бір жерлерде мұңайып,

Бір жерлерде күледі.

Адыр-адыр бел еді,

Адам қорқар жер еді.

Ауыздыға алдырмай,

Аяқтыға шалдырмай,

Үш ай жүріп ер Шора,

Қаптағайдың қырының

Басына шыға келеді.

Олай-бұлай қарады,

Сұңқардай көзін салады.

Сол уаққа шейін Шораның

Астындағы шұбар ат

Киіктей болып жарады.

 Бет алдына қараса,

Бетегелі көк жатыр,

Ақты, бозды көл жатыр.

Ақ төбедей үй менен

Есебі жоқ қол жатыр.

Есебін білмес адамзат,

Айналасы толған ат.

Ұйқы-тұйқы тігілген,

Біріне бірі бүгілген

Ақ шатыр менен көк шатыр.

Мұнарланып көрінді

Ақкүмбездің қаласы.

Сарқыраған өзен, су

Қарақұрдың саласы.

Мұны көріп ер Шора,

Төбеден түсе келеді.

Ылдиға қарай желеді.

Жолыға алмай ешкімге,

Құры ұмтылып келеді.

Сол уақыттар болғанда,

Алпыс қақпан арқалап,

Көтере алмай, шалқалап,

Тауға қарай тырмысып,

Келе жатқан алдынан

Бір шалды көзі көреді.

Ел екенін білмейді,

Жау екенін білмейді.

Не қылса да жолығып,

Көңілі сонда молығып,

Шалға сәлем береді:

 

– Жолаушымын, атажан,

Шаһар да Қазан барасы.

Үш ай жүрдім тынбастан,

Алыс екен арасы.

Зеріктірді таусылмай

Бетпақтың ұзақ даласы.

Алаштың ұлы боламын,

Таманың затым баласы,

 

Шал былайша сөйлейді:

– Сонша жерден, шырағым,

Неғылып жалғыз келесің?

Біз де тама боламыз,

Еліңе бүгін енесің.

Әлімхан деп айтады

Бұл елдің бала егесін.

Есім ер деген бегі бар,

Барған соң көзбен көресің.

Шаһарлы қала еліміз

Жайлаған таудың бөгесін.

Апыр-ай, өзің, балам-ай,

Жамандық саған болмасын,

Қыдыр екен жолдасың.

Қалай таптың, адаспай,

Қаптағайдың ордасын?

 

Шора сонда сөйлейді:

– Зорға жеттім үш айда,

Кідіріс қыла тоқтамай.

Аман-есен келемін,

Жаратқан егем сақтағай!

Атажан, маған айт бәрін,

Сырыңды ішке сақтамай.

Ақ шатыр менен көк шатыр,

Сатырлаған ат қалай?

 

Шал тағы да сөйлейді:

– Құдай істі оңласа,

Шақырып тұрмай әруақты,

Несібең болса, көрерсің,

Көлге салдың қармақты.

Қазбанбет, Сәдір ел шауып,

 Бір шетін елдің таңлатты.

Қосын жиып Есім ер,

Қуғалы жатыр қалмақты.

Келдің, балам, үстіне,

Қылсаңыз балам, бармақты.

Өз жайымды айтайын:

Күнде қақпан салушы ем,

Алпыс түлкі алушы ем.

Жұмысымнан қалдым ғой,

Мен көздейін тау жақты.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Тамалығың болып тұр,

Өлтірер ем өзіңді.

Түлкі құрлы жоқпын ба?!

Ашып қара көзіңді!

Сыртыңнан таспа сыдырып,

Сылайын ба безіңді?

Жазым болып қап жүрме,

Абайла, ата, сөзіңді.

 

Шал және де сөйлейді:

– Балам, тама болмасам,

Мен бағана қылмас па ем:

Жақындатпай қасыма,

Қақпанменен ұрмас па ем?!

Маған айтқан бұл сөзің

Ойының ба, шының ба?

 Болмаса, маған құрдас па ең!

Астыма басып алмаққа

Атыңнан жұлып алмас па ем?!

Баламның өзің баласысың!

Жағаңа қолым салмас па ем?!

 

Шора сонда сөйлейді:

– Ел сағынып жүргенде

Езіліп тұр бауырым.

Жүрегім тұр жарылып,

Дегенге «тама ауылым».

Есімге тура сілтеші,

Басылмас көрмей әруағым.

 

Жаман екен жалғыздық,

Естіп тұрсыз сіз бұны,

Кетпеді бастан қауібім.

 

Шал тағы да сөйлейді:

Жөн сөйлесең, шырағым,

Тырысайын мен неге?

Қауібің бар ма басыңда,

Қамығасың көп неге?!

Арыстандай айбатың,

 Емессің бала елдегі.

Жөн сөзбенен айтпадың,

Есімді тура сілтейін.

Ағаң мен барсаң жеңгеңе.

Көрсетейін, кел, балам,

Көрінген анау көк шатыр,

Есімің сонда іздеген!

Қызмет үшін алдынан

Қырық жігітін үзбеген.

Қайратына мас болып,

Қаңтарда нардай тіздеген.

Әруағы зор басының,

Кекетіп ешкім күлмеген.

Сұрасаң, әркім анаудеп,

Есімді жан жоқ білмеген.

Елін тапты ер Шора,

Оңласа құдай ақырын.

Ата-анасы артында

Бес-алты бөліп ақылын,

Қабағы қатып ұйқыдан,

Жалы жатып атының,

Көп қосынды аралап,

Келе жатыр ер Шора

Есімнің сұрап шатырын.

Ат-сайманын күзетіп,

Ұйқы-тұйқы боп жатыр.

Қазбанбет, Садыр қалмақты

Қуғалы жатыр көп батыр.

 Отыз мың үйлі ел шауып

Бір шетінен таманың,

Бүлдіріп кеткен ол кәпір.

Мәріз қылмай ешкімді,

Келе жатыр ер Шора.

Бір мезгілде кез болды

Алты қанат ақ орда,

Зейнеттелген көк шатыр.

Осы деп біреу нұсқады,

Түсті Шора атынан.

Іздегені табылды,

Қарамай кірді артына.

Сәлем беріп кіреді,

Несіне тұрсын тартына.

Хан-қарасы — жалпыға,

Тамалардың халқына,

Тартынбастан ер Шора,

Отыра алмады шешініп,

Келе сала көрісті.

Қапалы көңіл тамалар,

Ел алдырып ашынған,

Әшейін-ақ Шораға

Қолының ұшын берісті.

Оң жапсарда бір адам,

Арыстан, бөрі сияқты,

Есімге түсі келісті.

Қайрап отыр жігіттің

Өткір алмас қылышын.

Қайрат беріп тақылдап,

Сөзін тентек демейді,

Тыңдап отыр мақұлдап.

Ашынады еліне,

Алдырғанға қапы қап.

Құлақты жарып қаңқылдап,

Сөйлеп отыр сампылдап.

Түсі суық темірдей,

Тікеленіп еш адам

Қарай алмай жақындап.

 

Есім ер сонда сөйлейді

Бетіне қарап Шораның.

Арыстандай айбатты

Жолаушы келген баланың

Ішінде көрген жоқ еді

Қырық мың үйлі таманың.

Қазаққа түрі келмейді,

Патшасындай қаланың.

 

Есім тағы айтады:

– Баса кірдің, шырағым,

Есім ердің ордасын.

Айтатұғын көңіліңде

Бір мүддайың болмасын.

Жәрдемші болып қырық шілтен,

Қыдыр болсын жолдасың.

Келіп тұр менің мейірім,

Не ойласаң, сол болсын.

Жауырының жалғыз көрінді,

Дұшпаннан кекті алғандай.

Падишадай сәулетің,

Жұртқа тұлға болғандай.

Қай рудан боласың,

Қай сапардан келесің?

Жөніңді айт, жол болсын!

 

Шора сонда сөйлейді:

– Әлей болсын, байеке!

Ауған екен атамыз

Шаһары Қазан жерінен.

Інісіне өкпелеп,

Кеткен екен елінен.

Үш ай көшіп, қоныпты

Кермүсіннің еліне.

Арамы туған Әліби:

«Ауып келген аз үй»,– деп,

Асыла түскен белінен.

Қайраты пайда бермеді

Көңілдегі жерінен.

Ақ найзаның ұшымен,

Білегімнің күшімен

Түсіріп кеттім демінен.

Тұра алмады шешініп,

Және де өзім, айтайын,

Жүре алмадым сыйысып,

Ағайынның кемінен.

Қысылсам медет тілеймін

Әзіреті сұлтаннан.

Табамын деп түбімді,

Сұрап жүрмін әр жерден,

Өзіңіздей білімді,

Ақылы көп серіден.

Келатқаным мен бүйтіп!

 

Есім сонда сөйлейді:

– Кім болады тамадан

Далаға шығып шеттелген?

Көтере алмай сөзімді,

Жалғыз-ақ Нәрік кектеген.

Кімнен көрсін қорлықты,

Дәлеті қалың беттеген.

Төрт түлігі бірдей сай,

Байлыққа ешкім жетпеген.

Ешкім зорлық қылмайды,

 Падиша сөзін тыңдайды.

Қошемет қылып зеріне,

Абыройын төкпеген.

Алланың күтіп әмірін,

Арамнан бойын шектеген.

Арамыз кетті алыстап,

Қатынаған ешкім жоқ.

«Пәлен жерге барды»,– деп,

Хабарын ешкім бермеген!

Қартайып еді Нәрікбай,

Жеңгеміз кемпір тоқтаған.

Қазына-малы көп еді,

Баласы бірақ жоқ еді.

Қай шарбақтың гүлісің,

Қай патшаның ұлысың?!

Шораға қарай ер Есім,

«Жөніңді айт»»,–- деп, беттеген

 

Шора сонда сөйлейді:

– Жақсы айтасың, биеке,

Жалғыз жүрген баламын,

Ат басындай жүрегім,

Дұшпаннан кекті аламын.

Бір күні жетсе ажалым,

 Өлемін де қаламын.

Тірі жүрсем, ақыры,

Құнан қой болмас бұралқы.

Түбімді іздеп табамын.

Арғы атамды сұрасаң,

Кәуістің ұлы тамамын.

Бергі атамды сұрасаң,

Нәріктің ұлы Шорамын.

Шешемнің аты Құлқаныс,

Қайғылы көңілім, жаралы.

Сұрап тұрған Қазанды

Есімге іні боламын.

Күні-түні тыным жоқ,

Есімді іздеп келемін.

Атым арық, өзім аш,

Бұ жерге бүгін қонамын.

Менің жайым осылай,

Айтайын, сіздер сұрадың.

 

Бұл сөзді естіп Есім ер,

Жапсарды ашып қарады.

Көзі танып шұбарды,

Есінен Есім танады.

Айқайлап даусын шығарып,

Құшақтайды баланы.

Буындары басылып,

Көзінен жасы тарады.

«Дариға, жалғыз бауырым!» – деп,

Құдайға шүкір қылады,

Қөрісіп қатты жылады,

Құшақтасып көрісті,

Біраздан кейін екеуін,

Он бес жігіт бас қосып,

Ажырата берісті.

 

Есім би сонда сөйлейді:

– Қысылғанда пендеге

 Жаратқан өзі жар екен.

Майданның кірсе ішіне,

Жігітке қашқан ар екен.

Өлгенде көрген баласы,

Ізіне Нәрік зар екен.

Ашумын кетті Нәрікбай,

Құдай сүйген жар екен.

Бірнеше себеп болатын,

Әруақты алған шал екен,

Ағамыз біздің нар екен!

Арманым жоқ менің де

Жаратқан жалғыз Құдайға.

Құлқаныстан ұл туып,

Қайратқа бекем бел буып,

«Ағам бар, – деп, – Қазанда»,

Мені іздеп келер бар екен!

 

Шора сонда сөйлейді:

– Кеткен екен ағаңыз,

Шыдай алмай долдыққа.

Ойлаған екен бөлінбек,

Туысқанға бола ма

Ұзыннан – өш, қысқа – кек?

Ағаң мен жеңгең екеуі

Көп айтты сізге сәлем деп.

«Дұшпанға қылмай талама,

Ескерсін,– деді,– ертерек».

Әлібиге ашынып,

Түрікмендер қарап жатпас тек.

Жалғыздықтың жаманы-ай,

Көрдім тепкі дұшпаннан,

Айналайын жан аға-ай!

Ағаң мен жеңгең екеуі

Сәлемді, сірә, көп айтты

Жүрерде маған және де-ай.

Қараханмен дос болды

Сол жерге барған шамада.

Әліби қылып зорлықты,

Не жұмыс өтті арада.

Басыма түсіп жалғыздық,

Осындай болып замана.

Кемшілік күндер көп болды

Аз ғана үйлі тамаға.

Әлібиін өлтірдім,

Сонан соң маған: «бар, – деді,

– Қазанда Есім ағаңа.

Ескерсін, – деді, –  ертерек,

Дұшпанға қылмай талама.

Үйде отырып тигізбе

Дұшпанның қолын жағаға!»

 

Есім ер сонда сөйлейді:

– Әрқалай жауды алармын

Қайратымның барында.

Түрікменнен қорқып, қауіп қып,

Шырағым, Шора, тарылма.

Болсақ аман екеуіміз,

Дұшпанға кетпес арың да.

Мына бір жұмыс кез болып,

Болмай тұр әзір баруға.

Қалмақтарды қуғалы,

Қанменен бетін жуғалы,

Қалып ем мініп қаруға.

Отырды бұлар бұл сөзбен,

Бірін бірі танысты.

«Баласы, – деп Нәріктің»,

Жиылған көп тамалар

Анығына қанысты.

Басында мұндай болмақты,

– Тағдырда жазған әр істі.

Сол уақытта Есімнің

Екеу еді қатыны.

Шүйінші сұрап тамалар,

Дүркіреп бәрі барысты.

Жеңгелерін қуантып,

Барған адам оларға

Ат пенен шапан алысты.

Біріне бірі қимады

Алмаққа атса жарысты.

«Шүйінші! Қайның келді!»—деп,

Аламанға жайды дабысты.

Аққаладан іздеп кеп,

Айбынды туған ер Шора

Есімге келіп табысты.

Тамалардың барлығы

Мәз болады иіліп,

Жеңгесі екі сүйініп.

Алдынан шықты екеуі,

Әртүрлі әзіл киініп.

Жылап келіп көрісті,

Қасы-көзі қиылып.

Құтты болсын айтқанға,

Олжасын алып қайтқанға,

Үлкен-кіші қалмастан,

Бәрі келді жиылып.

 

Сол уақытта Шораның

Жеңгелері сөйлейді:

– Жалғыз ба деп ойлаушы ек

Ұядан жеке байымды.

Есім ер батыр атанып,

Алысқа аты жайылды.

«Ақылы артық екен»,– деп,

Әлімхан патша қайыл-ды.

«Жалғызсың», – деп кемітер,

Білмеген дұшпан жайымды.

Ердің болар тынысы,

Артында болса інісі.

Болар заман бар екен,

Біз бейбақтар қайынды!

 

Сол уақытта, жақсылар,

Көрген адам тойғандай,

Жігіттің Шора гүлі еді.

Шабынып әбден, тынбастан,

Шұбар ат та жүр еді.

Мезгілінде мейізден

Толықтап жемін іледі.

«Мынау Шора екен», – деп,

Көргенде адам біледі.

«Бір дұрыстан келді, – деп,

– Қырылар қалмақ енді», – деп»

Әлімханнан тағы да

Шүйінші сұрай келеді.

 Ілтипат көріп барғандар,

Тон киіп, бір ат мінеді.

Әлімхан да қуанып,

Құтты болсын айтпаққа

Жақсыларменен келеді.

Сол уақытта Әлімхан

Арыстан мысал айбатты

Ер Шораны көреді.

 

Алдынан шығып ізетпен,

Ер Шора да көрісті.

«Іздеп келдім»,– деген соң,

Отырған барлық жамағат

Көңілдері толысты.

Шораны көріп Әлімхан,

Қасында келген қанша жан,

Әбден олар қуанып,

Уақыты құт болысты.

 

Есім ер сонда сөйлейді:

– Сабыр қып жүрген кезімде

Қалмақ шауып елімді,

Сен келген соң, Шоражан,

Бір көтердім белімді,

Сәукелелі келінді!

Жата алмаспын мен шыдап,

Қалмаққа берем өлімді.

Көңіліңіз болса, Шоражан,

Қоймаймын оған жол бетін,

Қалмаққа менін, жүргенім,

Оңласа тәңірім жөнімді!

 

Әлімхан сонда сөйлейді:

– Қайратыңды байқадық,

Шоражан, көріп түріңді.

Қара емес, сұңқарсың,

Жапырасың жауыңды.

Ақыл менен ерліктен

Таба алмадым мініңді.

Жәрдем берер жаратқан,

Жат етсең кәміл піріңді.

Кешегі кеткен қалмақтың

Артынан қуып барыңдар.

Олжа қылмай таманы,

Айырып жаудан алыңдар.

Хан боламын десең де,

Қайырар малың тіліңді.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Ата-анам менің қоймады,

Сасатұғын емес ем.

Қыстыгүні қырауда

Қысылмасам, келмес ем.

Қырық үйлі тама шуылдап,

Кемпір менен шал қалды.

Тырналап олар жинаған

Есебі жоқ мал қалды.

Менің тоқтар жайым жоқ,

Өздерің тоқта демесең.

 

Есім ер сонда сөйлейді:

–Сабыр қылсаң, Шоражан,

Қалмақты қуып барайық.

Әруақтар жар болса,

Басына қырғын салайық.

Сүйекке таңба болмасын,

Олжа қылған таманы

Ажыратып алайық.

Атсауырды есіртіп,

Не қылып тірі қалайық?!

Аман қайтсаң қалмақтан,

Сансыз әскер қолменен,

Өзің келген жолменен

Аққалаға ат қойып,

Түрікмендерді шабайық!

 

Әлімхан сонда сөйлейді:

– Сөзіме құлақ салыңыз,

Жұрттың мынау, меңгеріп,

Намыстысын алыңыз.

Олжа болған тамаңыз,

Артынан қуып барыңыз.

Жесірді кетпей жылатып,

 Ажыратып алыңыз,

Намысына шабыңыз!

Қалмақтар ұрып, байлаған,

Пенде қылып айдаған.

Қатын менен балаға

Ашымай ма жаныңыз?!

 

Шора сонда сөйлейді:

Ара жолда ат ұрып,

Сандалып жүрген баламын.

Билік іздеп жүрмін деп,

Билігін алып қаланың,

Басыма келсе патшалық,

Ынсабын өзім табамын.

Көптесеңіз өтініп,

Тартынып қалай қаламын!

Келіп ем іздеп елім деп,

Намысыма шабамын.

Қылмасам да көп қайрат,

Көптің бірі боламын.

Оңласа Құдай сапарды,

Қайратқа белді буайық,

Ақ қара бас алтын ту,

Қанменен қызыл жуайық!

Жұрт иесі Әлімхан,

Патшалық сізге лайық.

Біздің тілді алсаңыз,

Жауап беріп басқаға,

Жүз жігітпенен қуайық.

Қазбанбет пен Садырды

Айқасып бір сынайық.

 

Ер Шораның айтқанын

Бәрі де мақұл көрісті.

Жиналған қосын қуанды:

«Оңғар, – деп, – Құдай, бұл істі!

Шығады таңдап жүз жігіт,

Іс көрсетіп майданда,

Кешірген бастан жұмысты,

Тасқа салса қайтпаған

Қолға алып алмас қылышты.

Өңшең ғана батырлар,

Ойнақтатып бедеу ат,

Қалмақтарды қуысты.

Қолдарында батырдың

Сары ала туы салбырап,

Шарайна, сауыт талқандап,

Арқасына шандылап,

Ойнақтайды бедеулер,

Астында тұрмай, қарғылап.

 

Намыс үшін жүз жігіт

Жанын қиып барады.

Қайратқа сеніп Есім ер,

Қаңтарда нардай жарады.

Алдындағы Шораның

Оттай көзі жанады.

Үш күндік жолды бір күнде

Шабыспен қатты алады.

Қабағы қатты түйіліп,

Ұйқыдан ерлер танады.

Әнін косып жүз жігіт,

Айқайлап ұран салады.

«Келесің қашан, ерім?» – деп,

Сұлулар жылап қалады.

Күйіне түсіп Шұбар ат,

Алты ай баққан семізді

Ілестірмей барады.

Шүу! – десе егер, жануар,

Бір жерлерге барғанда,

Қосыннан озып ер Шора,

Шауып шығып бір тауға,

Қарауылдай қарады.

Олай-бұлай бой жазып,

Сұңқардай көзін салады.

Бет алдына қараса,

Ақ қара бас ту көрді.

Ту астына қараса,

Жер қайысқан қол көрді.

Арқаға қолын байлаған,

Шулатып қойдай айдаған,

Жылаған шулап таманың

Жесірінің үндері.

Қазанға қуып жеткенін

Ер Шора байқай білген-ді.

Ат қоймаққа қалмаққа

Сол жерде көңілін бөлді енді.

«Жазым боп кетсем, қайтем?» – деп,

Алды-артының жоқтығы

Көңіліне және келді енді.

Бір аллаға сыйынып,

Пірлеріне сенді енді.

Қылды енді бала мінәжат,

Көңіліне айтып келгенді.

– Әуелі өзің оңдай көр,

Сыйындым сізге, құдірет.

Үмбетім деп, қолдай көр,

Құдайдың досы Мұқамбет!

Әлішері арыстан!

Өзіңді өзім ойға алып,

Сыйындым сізге, бір медет!

Ғазауатқа белді байладым,

Мен ғаріпке медет ет!

Сыздық, Омар және Оспан,

Отыз үш мың сахаба,

Қолдай гөр, қылып дәремет.

Арманым жоқ құдайға,

Аман-есен көрсетсе

Ата менен анамды,

Ақ дарияның бойында

Айдархан соққан қаламды.

Кәпірлерге оқ атқан,

Неше мың өткен пайғамбар,

Жақсылар, көрсет панаңды!

Сыйғызбады үйіме,

Жалғыздық мұндай жаман-ды.

Зар жылап жүрген күнінде

Анама берген аянды.

Баба түкті Шашты Әзіз,

Ал енді сізге сыйыңдым,

Қолдай көр, тақсыр, балаңды!

Айналайын Құдай-ай,

Бұл жерде менің басыма

Саласың қандай заманды?!

Дұшпандардың қолында

Тайғыза көрме табанды.

Құлыңа өзің қуат бер,

Қалмақтарменен қармасып,

Қылайын көріп амалды.

Ғайып ерен қырық шілтен,

Шылауымда бола көр,

Алды-артына назар сап,

Қалмаққа салсам назарды.

Садырменен салысып,

Көрейін байқап шамамды!

Бұл сөзді айтып ер Шора,

Күміс құйрық шұбардың

 Күн тимеген сауырына,

Жел тимеген бауырына,–

Атына қамшы тартады.

Шүу! – десе, шұбар жануар

Жауған қардай атады.

Ойланбайды өлем деп,

 Намысқа жанын сатады.

Екпінінен тұлпардың

Тоқтата алмай тізгінін,

Баланың басы қатады.

Артынан қуған қалмақтың

Алдында бара жатады.

Ал енді Шора байқады,

Қарсы алдына тимекке,

Атының басын тартады.

Өтірік пе, рас па?

Мен де анығын білмеймін,

Көргендер жетіп айтады

Сол уақытта Шораның

Бет алды шапқан өр еді,

Ойлы-қырлы жер еді.

Қосынға қарсы тигелі,

Ер Шора көңіл бөледі.

Сол уақытта қараса,

Жан адам ермей қасына,

Алпыс қойдың терісін

Шанаштай қып ораған,

Молдадай киген басына,

Қол алдында бір қалмақ

Оқшау шығып келеді.

Шыға келген кезеңнен

Ер Шораны көреді.

Аты-жөнін сұрасып,

Қалмақ сонда Шораға

Жақындап, сөйлей береді:

– Мінгенің шұбар аласың,

Жаңа өспірім баласың!

Қайратыңа қарасам,

Өрттей лаулап жанасың.

Жолым болып келемін,

Қазанның шауып қаласын.

Алдыма салып айдадым

Отыз үйлі тамасын.

Олжада болса көңілің,

Қыз десең де аласың.

Қалағаның сенікі,

Көңілің менен қалмасын.

Тама болсаң егерде,

Есіңнен сен танасың.

Лашын құстай шүйлігіп,

Айтшы маған жөніңді,

Қай сапарға барасың?

 

Шора сонда сөйлейді:

– Жоқ жоғалтып, торықтым,

Жоғымның жоғын білгендей

Білімдіге жолықтым.

Аяулыдан алты ат жоқ,

Әсіресе көкбесті,

Көкейімді сол тесті.

Мақпалдан еді дорбасы,

Күмістен еді сырғасы.

Көріп-біліп айтпасаң,

Ұры екенсің жалғаншы.

 

Садыр сонда сөйлейді:

– Білдім, балам, жөніңді,

Затың тама ұсасың.

Мен алғандай жоғыңды,

Нығара сөйлеп, қысасың.

Қосының бар ма кейінде,

Сөзбенен алдап, тосасың?

Жоғыңның жөнін білмеймін,

Аяулыдан алты атың –  

Ағайының болмасын?

Белгіліден бес атың –  

Білімділерің болмасын?

Айып жетпес ала атың,

Құйысқан жетпес құр атың —

Кемпір мен шалың болмасын?

Ішіндегі көкбестің, –  

Мақпалдан болса дорбасы,

Күмістен болса сырғасы,

Олжа болған қалмаққа

Келін мен қызың болмасын?

Оспақтайсың несіне,

Қуғыншы қолың болмаса,

Сені де олжа қыламын,

Жолымды Құдай оңдаса.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Мақтанасың қалмақтар,

Екі ауылды ұрлап алғанға.

Несіне намыс қыласың,

Өзің де айттың бір шетін,

Ұры екенің жалған ба?!

Жаңа қуып жеттім мен,

Қалып едім арманда!

Оспақтайсың тама деп,

Келген қуып тамамын.

Шараң болса, істеп қал,

Қайтер ең тама болғанда?!

 

Қалмақ сонда сөйлейді:

– Жетіп келдің бұрқырап,

Құйынбысың, желмісің?

Өлеріңді білмейсің,

Жынды болып тұрмысың?

Көп қосынды көзге ілмей,

Жалғыз болмай, мыңбысың?

Қазанда қуар кісі жоқ,

Бір жақтан келген тыңшысың.

Бір елдің бегін ұры деп,

Бар еді қанша қылмысың?!

Мен – Садырды танып қой,

Жеңе алмайтын мың кісің!

Қазанның шауып қаласын,

Көңілім бітіп, тынды ісім.

Сені де құдай бергені,

Екенің тама шынбысың?

 

Шора сонда сөйлейді:

–Ұрлап алып елімді,

Қай жаққа қашып барасың?

Асықпасаң, Садеке,

Есіңнен әлі-ақ танасың.

Атаңа нәлет, бадырақ құл,

Алар жерге жеттің бе

Айдарханның жағасын?!

Кәміл пірім жар болсын,

Шұбатылып ішегің,

Ат астында қаласың.

 

Садыр сонда сөйлейді:

– Арқадан құлан ауысса,

Малақай болар үйегі.

Үш ай тоқсан түсерде

Жетілер қошқар күйегі.

Ерлікпен шаптым еліңді,

Алдым ақыр кегімді.

Тамада қалар деп пе едің

Қалмақтың алтын сүйегі?!

 

Шора сонда сөйлейді:

– Адырайып қалмақтар,

Ел шапқанға есірді.

Асықпасаң, Садеке,

Ел шапқаның кесір-ді.

Ит Садыр, сенің кесірің,

Қазбанбетті қоса ұрдың.

Тең бе едің, қалмақ, қазаққа?!

Қазақтар салар дозаққа!

Кеткенің бе сіңіріп,

Шығарма, енді өшір үн.

Құмғанға құйған судай ақ

Болар деп сен де ойға алма

Тамадан алған жесірді.

 

Сонда Садыр сөйлейді:

– Мен кәдімгі Садырмын,

Ағайынға қадырмын.

Қанша қосын болсаң да,

Ойланбайсың неге өзің.

Әскерім даяр әр уақта,

Шыдасқа өзім сабырмын.

Алшаңдаған мырзаңды

Таулы жерде алармын.

Бұл сөзімді ойға ал:

Қой соңына салармын!

 

Сонда Шора сөйлейді:

– Сен кәдімгі Садырсың,

Кім екенім танырсың.

Қанша қосын келсек те,

Таулы жерде аларсың.

Таусыз жерге келгенде

Топырақ шайнап қаларсың!

 

Сүйте-сүйте керісті,

Жеті атасын терісті.

Бірі-біріне ұмтылып,

Жақындасып келісті.

Ат үстінен қол созып,

Денеге қайрат берісті.

Арыстандай алысты,

Жиылып қалмақ келісті.

Ер Садыр да айқайлап,

Бар қайратын қылысты.

ЬІңғайланды ол сонда

Суырмаққа қылышты.

Мұны көріп ер Шора,

Бастамақ болды жұмысты.

Жақындап Шора барады,

Жағаға қолын салады.

Айбынды туған ер Шора

Атынан жұлып алады.

Сол ұстаған бойымен

Тақымына салады.

Көп қосынды аралап,

Көкпар қылып шабады.

Екі аяғы Садырдың

Сүйретіліп барады.

Жас баланың айбаты

Қара жерді жарады.

Шауып бара жатқанда

Ер Шораны қалмақтың

Біреуі атып қалады.

Айбалта алып қолына,

Біреуі жонға салады.

Толып жатқан қалмақтар

Бірін бірі сабалап,

Опыр-топыр болады.

Баба түкті Бабасы

Ешбіреуін дарытпай,

Қанатыменен қағады.

Толып жатқан қалмақтан

Аман шығып ер Шора,

Есімнің жөнін табады.

«Енді мені қайтер?» – деп,

Садырдың жаны қалмады.

Бір төбенің басына,

Тамалардың қасына,

Көкпар қылып Садырды,

Ер Шора әкеп салады.

Қысылған екен өкпесі,

 Есінен Садыр танады.

Әне-міне дегенше,

Есім ер саулап келеді.

Ер Шораның қасында

Сұлап жатқан көсіліп

Бір адамды көреді.

Аман-есен жолығып,

Көңілі сондай толығып,

 Есім ердей батырды

Інісі Шора көреді.

Жақындап барып қасына,

Ер Шора сәлем береді.

 

Есім ер сонда сөйлейді:

– Айналайын, Шоражан,

Келмедің неғып кешігіп?

Көп қарадым жолыңа,

Екі көзім тесіліп.

Білінді ме дерегі

Елді шапқан есірік?

Теректей болып құлаған,

Ұзыннан түсіп сұлаған,

Қасыңда жатқан мұның кім,

Көр есектей көсіліп?

 

Шора сонда сөйлейді:

– Асып едім, ағатай,

Қара қырдың белінен.

Біразырақ жол жүрдім

Қалмақтың кеткен жөнімен.

Жер қайысқан қол көрдім

Құндыздының өрінен.

Көзімді салсам алдыма,

Отыр екен қаңқайып,

Күшігендей шоңқайып –

Ұстап алдым осыны

Отырған тыныш жерінен.

 

Мұны естіп Есім ер,

Қалмаққа бетін бұрады.

Жақындады ажалы,

Садырды Құдай ұрады.

Сол уақытта Садыр да

Есін жинап тұрады.

Көзін ашып қараса,

Көреді Есім, Шораны.

«Мені құдай ұрған?» – деп,

Жан-жағына қарады.

Зәресі кетті сандалып,

Шорадай көріп баланы.

 

Есім ер айтты сол уақытта:

– Есенбісің ер Садыр?

Ұрыпты сені Тәңірі әзір.

Не қылып тыныш қалып ең,

Нас басқыр?! – деп сұрады.

 

Садыр сонда сөйлейді:

– Айтып жүр балаң өтірік,

Бекер менің тышқаным.

Мазақ қылмай не қылсын

Жеңіп алған дұшпанын!

Менменсініп сөз айтты,

 Ішімде кетті дұшпаным.

Кезеңнен бір шаң бұрқ етті,

Құйын ба деп, шаң ба деп,

Адамды соған нұсқадым.

Айтып аузым жұмғанша,

Жетіп келді қасыма,

Таңырқап, жағамды, ұстадым.

Екенін тама білмедім,

Нықыра сөйлеп, қыстадым!

Сүйте-сүйте келістік,

Жақындасып көрістік.

Осы араға келгенде

Ұстап алды жағамнан

Одан басқа білмеймін,

Мінеки, сізге ұшырадым.

 

Таныған соң Садырды,

Есім ер аттан түседі,

Алтын сапты ақ қанжар

Жүрегіне піседі.

Өшіккен қатты жау еді,

Қанын ұрттап ішеді.

Балдағы алтын болатын

Тамағына апарып,

Қорқыратып салғаны.

 

Садырдың сонда қанына

Тамалар туын қандады.

Жеткенін біліп қосынға,

Ұрыспағын қамдады.

Белгілі жаудың бірі еді,

Садыр сөйтіп жайрады.

 

Есім ер сонда сөйлейді

Шораға қарап жақындап:

– Сенікі енді не тұрыс,

 Ықтиярың берейін.

Қайда жүрсең мен енді

Артыңда жүріп өлейін.

Берегірек кел, шырақ,

Ақ бетіңнен өбейін...

Шақырып алып алдына,

Шораның алтын бетінен

Толтыра сүйді көмейін.

 

Қалмақтарға жеткенін

Тамалар байқап, білісті.

Бас-аяғы жиналып,

Жауға қарсы жүрісті.

Жақыңдасып барды да,

Туларын жақын тігісті.

Жау қарасын көрген соң,

Тұра алмай, ерлер қызысты.

Ат қойысып, қалмақтың

Бір шетінен кірісті,

Шаншып алып шығысты.

Қайрат беріп көбіне,

 

Шора сонда сөйлейді:

– Батыр болсаң – ту ұста,

Ту ұста да, жылыста.

Қосыңды сал жүз жігіт,

Құттылы қара қуысқа.

Ажалсыз жан шықпайды,

Жасқанбай шап ұрыста.

Жауатұғын бұлттай

Жау көргенде құрыста.

Жаратқан өзі көз салып,

Кәміл пірлер жар болса,

Бір кісіге – он кісі,

Ұрысқанда тұрыспа!

 

Ал енді бектер ат қойды,

Тәңірге қылып тәуекел.

Көп қалмақты шетінен,

Қамысқа түскен жыландай,

Жапырып кетті бетімен.

Ер Шора да тартып жүр,

Айдаһардай лепірген.

Қайраттанып Есім жүр,

Тоңқайтып кетіп барады,

Кез келсе ұстап екіден.

Аямай жанын жүз жігіт,

Көп қалмақпен ұрысты.

Бөрі шапқан қойдай боп,

Дүркіресіп жүрісті.

Жесірлер кейін бұрылды,

Есепсіз қалмақ қырылды.

Партылдатып мылтықты,

Қалтырайды қалмақтар,

Анда-санда ақырып,

Шығарса Шора дыбысты.

Ат бауырын қан қылып,

Біраздан дыбыс шығармай,

Қалмақтарды қырысты.

Сол уақытта Қазбанбет,

Қырық жігіт соңында

Еліне қашып, жылысты.

 

Құлақты салғын, көпшілік,

Қалмақтардың ішінде

Көкше шайыр дер еді.

Жаудан беті қайтпаған,

Айтулы о да ер еді.

Зор келген соң тұрсын ба,

Қырық жігіттің ішінде

Бұ да қашып келеді.

Қашып келе жатқанда,

Қазбанбетке жолығып,

Мына бір сөз деп еді:

 

– Ай, Қазбанбет, Қазбанбет,

От басында отырсаң,

Әжептәуір батырсың.

Білегіңді сыбанып,

Бір өзің мыңға татырсың.

Тамаларды көргенде,

Батыр емес, қатынсың.

Ойланбайсың ұятты,

Не қылып бара жатырсың?!

 

Қазбанбет сонда сөйлейді:

– Жақсы айтасың, Көкшежан,

Сүйектен өтті бұл сөзің!

Енді саған не дейін,

Қашқаным болса ар-намыс,

Шегінбей тұрып өлейін.

Шұбар атты баламен

Бір айқасып көрейін.

Анау тұрған балаға

Атса да мылтық өтпейді.

Шапса қылыш кеспейді.

Өзгесі маған шақ емес,

Баладан ағаң шеттейді.

Жалаң батыр емес бұл,

Жабылып пірлер көптейді.

Апта болды, шырағым,

«Ат, ат!» деген бір дыбыс

Құлағымнан кетпейді.

Анау жүрген баланың

Ажалы тура келмесе,

Ешкімнің әлі жетпейді!

 

Бұл сөзді айтып Қазбанбет,

Ер Шораның алдында

Қарсы қарап тұрады.

Қайраты кетті қабынып,

Пешенесін сынады.

 

Көп қосынын қыдырып,

Ішін мұздай тындырып,

Қызыл ала қан болып,

Ер Шора да келеді.

Шаршамайды шұбар ат,

Аяңдамай желеді.

Өзеннің қарсы бетінде,

Қалмақтардың шетінде

Білегін тұрған сыбанып,

Қазбанбетті көреді.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Мен тамамын, таныңыз,

Қырылғанға қалмақтар

Ашып тұр ма жаныңыз?!

Тыныштықпен сіңбейді

Тамадан алған малыңыз!

Шамаңды біліп шақтамай,

Әлімханменен ұрысып,

Қарайған қалмақ Қазбанбет,

Арманда қалма, Қазбанбет,

Қайрат қылып бағыңыз!

 

Сол уақытта Қазбанбет

Буырқанды, бұрсанды,

Мұздай темір құрсанды,

Қорамсаққа қол салды,

Бір салғанда мол салды,

Садағын қолға алады.

«Қақ жүректің тұсы – деп,

– Өлер жерің осы», – деп,

Толықсып тұрған Шораны

Толғап тартып қалады.

Атуының қаттысы-ай,

Оғы шығып аспанға,

Бұлғақтап кетіп барады.

Сол уақытта Шораның,

Баба түкті бабасы

Төбесінен басады.

Атқан оғы қалмақтың

Үстінен келіп асады.

Атса дағы Қазбанбет,

Жығылмасқа ұқсады.

 

Сол уақытта Қазбанбет

Қапаланып сөйлейді:

– Айрылдым ба барымнан,

Кесілдім бе қарымнан?

Осы араға шынымен

Ажал айдап келдім бе?!

Бұл сөзді айтып Қазбанбет,

Екінші рет кезеуге,

Қорамсаққа қол салды,

Садағын қолға алады.

Келе жатқан Шораны

Тағы да толғап қалады.

Тартуының қаттысы-ай,

Оқ жыландай жылмаңдап,

Атқанына жараса,

Оғы кетіп барады.

Кедір-бұдыр жер келсе,

Көктеп өтіп барады.

Әр дөңеске бір соғып,

Аспанға шаңы тарады.

Сол уақыта ІІІораның

Баба түкті бабасы

Аспанға алып кетеді.

Атқан оғы Қазбанбет

Астынан келіп өтеді.

Сабыр қып тұрды Шора ер,

Кезекті екі өткізіп.

Келгенінде кезегі

Ер Шора батыр жетеді.

 

Енді Шора құрсанды,

Буырқанды, бұрсанды,

Мұздай темір құрсанды.

Қаһарланып сол уақта,

Садақ пен жайды қолға алды,

«Қақ жүректің тұсы, – деп,

Жеріңіз өлер осы», – деп,

Толықсып тұрған қалмақты

Толғап тартып қалады.

Оғы зырлап кетеді,

Қазбанбетке жетеді.

Дәлдеп тиіп жүректен,

Ішіне көктеп өтеді.

Айдаһардың тіліндей,

Өте шықты білінбей.

Жалғыз оқ тиіп қабандай

Құлады қалмақ дірілдей.

Бір оғына Шораның,

Кетті өліп қалмақ тірілмей.

Қайратты, қатты жау еді,

Артықша туған дәу еді,

Айбынды туған ер Шора

Мұнан да қалды сүрінбей.

 

Айналдырып ат шапты

Айналаның көлдерін.

Ат астында ін қылды

Солқылдатып ерлерін.

Аспанға шаңын шығарды

Қарадардың белдерін.

Қызыл ала қан қылды

Құндыздының көлдерін.

Жата қонып ұрысып,

Намысқа бұлар тырысып,

Қалмақтарды қырысып,

Айырып қайтты ер Шора

Қалмақтар алған зорлық қып

Таманың кеткен елдерін!

Желігіп келген ерлердің

Ұрысқа мейірі қанады.

Ерлігіне Шораның

Есімнің көңілі толады.

Қайта жүріп тамалар,

Бір жерге келіп қонады.

Біреудің кеткен жары бар,

Біреудің кеткен малы бар,

Бір-бірімен табысып,

Жамыраған қойдай боп,

Жабырласып қалады.

Біреуі сүйіп бетінен,

Дабырласып қалады.

Әні-міні дегенше,

Абыройменен тамалар

Қазанға жетіп барады.

Бастығы хан, ел болып,

Келген екен ерлердің

Екпіні ескен жел болып.

Бұрыннан сол жүрісі,

Есім ер де ханына

Дәрежесі кем болып.

Есімнің көзі жоғалса,

Кетер еді қалмаққа

Хан, қарасы жем болып.

Екі арыстан болды енді,

Сәулетін түзеп, тең болып.

Амандасып бұларға,

Жылай берді Әлімхан,

Көзінің жасы көл болып:

– Есім менен Шоражан,

Екеуің менің қуатым!

Жұрт иесі сіздерсіз,

Әшейін-ақ бар екен

Хан деген менің құр атым.

Жылқыны жауға алдырып,

Басымда қалың ұятым.

Жылқыны алған қалмақтың

Артынан қуып барыңдар,

Қолыңда бар ма қосының,

Ұрандасып жиятын?

Сіздер мұнан кеткен соң

Шаң кетпеді қорадан.

Басыма түсіп жалғыздық,

Шыға алмай қалдым қаладан.

Қатты қысып өкпемді,

Ұстады дұшпан жағадан.

Он мың қалмақ Қазанды

Үш күн ұдай қамаған.

Танымаймын басқасын,

Басшысы екен Қараман.

Ұрыса алмадық ұрандап

Қалмаққа қатын-баламен.

Иесіз жатқан жылқыны

Алды да қайтты даладан.

Қыл құйрықтан айрылып,

Әйтеуір, қалдық жан аман.

Зорлығына шыдамай,

Тұла бойым қалтырап,

Өртеніп тұрмын, Шоражан.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Қапаланба, ханымыз,

Біздің сізге бұл қызмет,

Болса аман жанымыз.

Бетіңе перде тұта алмас,

Басыңда тұрса бағыңыз.

Кегің кетпес ешкімге,

Айбынды туған Есімдей

Тірі боп жүрсе нарыңыз.

Жылқыны алған қалмақтың

Ішіне бізді салыңыз.

Шын ниетпен өзіңіз

Батаңды беріп, қалыңыз.

Кәміл пірлер жар болса,

Қарамандай қалмаққа

Сіңе қоймас малыңыз.

Қазбанбет пен Садырды

Талқандап жеңіп тамалар,

Қараманмен қармасып,

Өлмесе, кегін тағы алар.

Қалмақ десе, ер Шора

Ақ сұңқардай таранар.

Шүу! – дегенде шұбар ат

Ұшқан құстай жоғалар.

Ер Шораны Әлімхан

Шақырып алып ордаға,

Оқалы алтын тон жапты.

Аттанбақ болып қалмаққа,

Ғазауатқа* белді буысты.

Сыйғыза алмай Есім жүр

Бойына ерлік туысты.

Қайратына Шораның

Қалмақтар көңілі суысты.

Найзаларын тағып ап,

Суырып алды қылышты.

Сараланып бес жүз ер,

Қараманды қуысты.

Дамыл алмай арада,

Ал енді күн-түн жүрісті.

Ұйқыдан ерлер жүдеді,

Қабағы қатып, тырысып.

Оңласа құдай ақырын,

Бастады бұлар бір істі.

Олай-бұлай көз салып,

Кідірісіп тұрысты.

Ел қарасын көрген соң,

Түзетті атан жүрісті.

Айбынды туған Шораның

Көңіліндегі миуасы –

Көрсетсем дейді ірі істі.

Қараманменен қармасып,

Қылмақшы көңілі ұрысты.

 

Есім ер сонда сөйлейді:

– Елестеп анау көрінген –

Қараманға қараған

Қара қалмақ сол шығар.

Суға қарап шу бұрған

Алдымыздан жол шығар.

Шұрқырасып су ішкен

Көліңде жылқы мол шығар.

Алатұғын жылқымыз,

Қолға құдай түсірсе,

Әуелі бізден сол шығар.

 

Сол жерге тастап қосынды,

Есім ер менен ер Шора

Еліктей басып барады.

Басына шығып биіктің,

Қарауылдай қарады.

Олай-бұлай толғанып,

Сұңқардай көзді салады.

Бет алдына қараса,

Жағалай қонған ел екен,

Абайлап анық санады.

Түсіп жатыр көп жылқы

Шұбатылып қамыстан.

Есім ер менен ер Шора

Жіберді көзді алыстан.

Оқыранып осқырған

Сарсылып құлақ дауыстан,

Бірін бірі қуысып,

Жылқышылар жарысқан.

Аударысып, тартысып,

Айқайласып алысқан.

 

Есім сонда сөйлейді:

– Мақұл көрсең, Шоражан,

Сол жылқыдан алайық.

Қалың елдің шетіне

Қиялай қиқу салайық.

Хабарсыз қалмақ жатқанда

Елге қайтып барайық.

Кідіріп, мұнда кешігіп,

Қалың калмақ ішінде

Жазым болып қалмайық.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Жақсы айтасың бұл сөзді,

Есім батыр ағамыз.

Не десең де, тіліңді

Қайтармаймыз, аламыз.

Жылқымызды алған кекті жау

Қараман деп барамыз.

Төл малдың көзін көрмесек,

Әйтеуір қалмақ екен деп,

Жайында жатқан бір елге

Қайтіп бүлік саламыз?!

Көзіне бір көрінбей,

Шауып кетсек бір шетін,

Ұрлықшы болып қаламыз.

Шораның сөзін жыға алмай,

Бұл сөзбен Есім тиылды.

Төбедей қылып қосынды

Бір шұқырға иірді.

Есебі жоқ көп қалмақ

Хабарланса қиын-ды.

Тәуекел қылып тәңірге,

Пірлеріне сыйынды.

Кісі жата сол жерден

Соқтай болып жүріпті.

Саламыз деп ойлайды

Қараманға бүлікті.

Ертең сәске уақытында

Есебі жоқ жылқының

Ішіне барып кіріпті.

Аралап ішін барады,

Төл малдың көзін көреді.

Сабылып жүрген ат, айғыр,

Қуғын көріп, арыған.

Арылыпты талайы

Құйрығы мен жалынан.

Кейбірінен қан аққан,

Қамшы тиіп шабынан.

Өзеннің қарсы бетінде,

Көп жылқының соңында

Бір құл көрді ер Шора.

Омырауынан тарынған,

Келе салып, сол құлдың

Шылауынан ұстады.

Ашылсын деп ұйқысы,

Желкесінен мұштады.

«Бұл жылқы кімнің жылқысы?

Тезірек айт!» – деп қыстады.

 

Аша алмайды ұйқысын,

Құл манаурап сөйлейді:

– Аралай бер жылқыны,

Жоғың болса, қарағым.

Қоймайсың ба жайыма?

Ұйқым келіп барамын.

Құлқын сәрі қылқылдап,

Шығып па едің даладан?

Шылауымды қоя бер,

Басыңнан ағар қара қан.

Алсаңыз тауып, айтайын,

Жылқы иесі – Қараман,

 

Сонда Шора сөйлейді:

– Қуып келген тамамын,

Жылқы алдырып ашынып.

Ашып сөйле көзіңді,

Ұйқыны енді қашырып.

Қаның тасып жүрмесін,

Өлеріңе асығып.

Қараманның елінде

Солқылдаған саз бар ма?

Елге әзіз болғандай,

Қызығып адам алғандай

Асқан сұлу қыз бар ма?

Айтқын, қалмай жасырып!

Жаны шығып шошынып,

 

Жылқышы сонда сөйлейді:

– Айналайын, шырағым,

Көкала майдан жері бар,

Жерінде таулы бөрі бар.

Тайлы бие жейтұғын

Тебіренбес дейтін ері бар.

Қайсы бірін айтайын,

Таза жесір іздесең,

Келіншек пенен қыз десең,

Кер маралдай керілген,

Басарына ерінген,

Келінде маңғаз шері бар.

Бетіне жел тимегең,

Өзінен өзі күймеген,

Қыздан да сұлу жері бар,

Өртейтұғын денеңді

Оттай ыстық демі бар.

Қараманның елінде

Қаңқылдаған қазы бар,

Саңқылдаған сазы бар.

Шұбар ала көйлекті,

Сан алтыннан ішекті,

Көрген жанды күйдірген,

Құлағынан сүйдірген,

Қараманның өзінің

Жүрметаз деген қызы бар.

 

Сол уақытта тамалар

Қараманның жылқысын

Ішінен ылғи саралап,

Топтай айдап жөнеді.

Көп қасынан қала алмай,

Ешбір амал таба алмай,

Қисалаңдап келеді,

«Ә, сені!..»—деп тістеніп,

Амалы болмай ер Шора.

Өзі өзін басып жас бала,

Қосына қарай жөнелді.

Сол уақытта, жақсылар,

Жылқыда бір көк бесті

Күннен күнге жарады.

Қараманның аты екен,

Қашайын деп, қисаңдап,

Олай-бұлай шабады.

Аспанға қарап есінеп,

Егем бе деп кісінеп,

Желкесінен қарады.

Жау екенін білген соң,

Жылқыдан кейін қалады.

Ана бетті бір басып,

Мына бетті бір басып,

Көк бесті кетіп барады,

Екі-үш тама қуалап

Көк бестінің соңынан,

Жете алмай, әуре болады.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Мен қуайын ол атты.

Артымнан сіздер барыңыз.

Сырымды айтып кеткенім,

Жөнімді біліп қалыңыз.

Егерде өлсем қалмақтан,

Намысыма шабыңыз.

Бізді іздеген азамат

Қараманның елінде

Қарасынан табамыз.

 

Бұл сөзді айтып ер Шора,

Күміс құйрық шұбардың

Қамшы тартты санына,

Қылды жәбір жанына!

Жан көрінбей көзіне,

Таманың шапты арына.

Сол уақытта шұбар ат

Өзін-өзі қамшылап,

Екі құлағын қайшылап

Омыраудан тер ағып,

Тебінгіде былшылдап,

Екпініне ер Шора

Отыра алмай қимылдап,

Құйысқаны сыртылдап,

Артқы аяғы иіріліп,

Денесіне тер ағып,

Шапқан сайын, жануар

Жарғақтай соғып тұяғы

Жолындағы тастарды,

Қаршығадай сыпырып,

Көк бестіні бас салды!

Қуып жетіп келеді,

Қайтаруға бой бермей.

Қайырып айдап көреді,

Қайтара алмай, жетсе де,

Әр жерден ұрып шабақтап,

Түрткілеп айдай береді.

Дегбірі кетіп, шаба алмай,

Сол уақытта көк бесті

Сумаң-сумаң желеді.

ІІІораның қарсы жолында,

Жез құмғаны қолында,

Жүрметаз суға келеді.

Көк бестіні айдаған

Ер Шораны көреді.

Көргеннен-ақ Жүрметаз,

Тұла бойы дірілдеп,

Тым қалтырай береді.

Денесі жаман түршігіп.

Үйіне Қарай жөнеді.

Қашып жетіп үйіне,

Қараманның алдында

Мына бір сөзді деп еді:

 

– Апырмай, әке, әкеке-ай!

– Көк бестіңіз келіп тұр,

Біреуден көріп көрімді.

Шыдай алмай көрген соң,

Көзімнен жасым төгілді.

Бір суық қол, әкеке,

Аралапты еліңді!

Өрісіңді шаңлатып,

Жайлапты айдын көліңді.

Хабар қылғын, қамданып,

Батырың менен еріңді.

Әйтеуір, қапыл калмаңыз,

Көзіме суық көрінді.

 

Қараман сонда сөйлейді:

Күркіреп күндей қозғалып,

Ашуланып бұл сөзге,

Жарылуға аз қалып:

– Ел ме екен, жау ма екен?

Алып кел, –  деді, –  Тебіренбес!

 

Тебіренбес сонда сөйлейді:

– Шыға тұр өзің, Қареке,

Мен ауқат жеп алайын.

Биенің еті пісіп тұр,

Не қылып тастап барайын.

Шикі ішегін шығармай,

Ішіме қармап салайын.

Қанды көбік тарқалмай,

Майын ұрттап алайын.

Менменсіген неменің

Көріп ек қой талайын.

Балпаң-балпаң жер басып,

Қараман шықты далаға.

Денесі жаман түршікті,

Бір мұртынан қан ағып,

Бір мұртынан боқ ағып,

Атын көрді сандалып

Келіп тұрған қораға.

 

Жақындап келіп қасына,

Сөйлейді Шора –  балаға:

– Аш бөрідей оқталып,

Қараға қалай төніпсің?

Жалғыз өзің жасқанбай,

Қайратыңа сеніпсің.

Қыстап айдап артынан,

Атыма қорлық беріпсің,

Өзіңіз, мырза, ентіге,

Қуа шауып желіпсің.

Айта бер, балам, жөніңді,

Түсің де суық көрінді.

Не қылса да ашынып,

Жаныңнан тойып жеріпсің.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Сұрасаң, жөнім тамамын,

Тағы да менің келгенім, –

Мен қуғыншы баламын.

Қорқып айтпай жөнімді,

Қареке, қайтіп қаламын.

Жайыма және кетпеймін,

Бар жылқысын алыпсың

Қырық мың үйлі таманың.

Есітіпсің Садырды,

Кетті деп қуып адамын.

«Не қайрат маған қылар!» –  деп,

Ойыңа апсың қалғанын,

Күркесін жарып, қорқытып,

Қатын менен баланың.

Ар емес пе бойыңа,

Иесіз уақта алғаның?

Артыңнан қуып мен келдім,

Еліңді енді шабамын.

Бар адамы ашындық

Қазан деген қаланың.

Шаңдатып шаңын шығарып

Жайқынды жер-даланың,

Қапыл қалма, Қареке,

Еліңді шауып аламын.

Келсеңіз епке елдесіп,

Еліме қайта барамын.

Болмаса, шауып жұртыңды.

Жүрметаз сұлу сылқымды.

Ат артына саламын!

 

Қарқ-қарқ күліп Қараман,

Шораға сонда сөйлейді:

– Өткен істі өкшелеп,

Балам-ау, әуре болмашы.

Алған адам берер ме?

Ақылың болса, ойлашы.

Қай жерлерге кеп тұрсың,

Олай да бұлай бойлашы.

«Жылқы алды» деген ат болды,

Алғанмен, кім қарық болды?

Қуып келген он тайың

Сауғаменен сап болды.

Жаманат менде қалып тұр,

Болғаннан соң қолбасы.

Бәрекелді, балам-ай,

Жоғары екен талабың.

Қыз деген телім болады,

Жеңген ердің олжасы.

 

Шора сонда сөйлейді:

– Жылқысын ап кеп таманың,

Желігіп тұр ма еліңіз,

Ел көшіріп екпінің,

Нан пісіріп деміңіз?!

«Жылқының бар, –  деп, –  артынан»,

Жіберді бізді бегіміз.

Би-бегіміз жиналып,

«Кетпесін, –  деді, –  кегіміз».

Қыз деген сөзге қызарып,

Қылмадың ашу жөніңіз.

Бәрекелді, Қареке,

Біздікі болар төріңіз.

Әлі де болса жылқымды

Жиыстырып беріңіз.

Болмаса, қалма арманда,

Қөңіліңіз болса, келіңіз.

Өзіңіздей біз де елдің

Еркесінген еріміз.

Бір айқасып кетпесек,

Тарқамас іштен шеріміз.

 

Есіткен соң бұл сөзді,

Қаһарланды Қараман.

Шамырқанып, шамданып,

Нар бурадай жараған.

Ұрыс болса майданда,

Құдайдан қайрат сұраған.

Қаһарланса, қайраты

Жауған қардай бораған.

Жаңбырдай болып оқ жауса,

Жығылмаған жарадан.

Ізденіп жүріп ұрысқан,

Табылса жауы даладан.

Неғылып енді отырсың,

Табылды жауы қарадан!

Қолына алды қылышын,

Қылдырған сабын қоладан.

«Қолыма жұмсақ болсын», – деп,

Балдағына қылыштың

Абайлап Шора байқаса,

Талдап жібек ораған.

Қарекең енді қамданды

Ұрыспаққа баламен –

Ойнамақ болды Шорамен.

Ашумен қатты айналып,

Жүгіріп барып сайланып,

Көкбестіге мінеді:

– Мынау бала таманы,

Әуелі Құдай біледі,

Ажал айдап келіп тұр,

Тәңірім өзі төре еді.

Қосуыма түсті, – деп,

Миығынан күледі.

 

Сол уақытта Қарекең

Сақтанып әбден, сайланды.

Көкбестінің үстіне

Жүгіріп барып жайланды.

Қарны ашса – сусаған,

Қарны тойса –  жусаған.

Қырықты қырған майданда

Жөнін тауып жұмсаған

Асып апты қылышты,

Жанына садақ байланды!

Айбалтаменен шоқпарды,

Қалдырмай тасын, ойға алды.

Сойып кетсе білінбес

Сала құлаш найза алды.

Айбалта менен мақпалды,

Қаһарланып Қараман,

Ер Шораға оқталды.

О да қарап тұрсын ба?

Айдаһардай арбасты,

Ат үстінде соғысып,

Бір-біріне жармасып,

Аш айғырдай алысып,

Екі батыр екпіндеп,

Қаруларын қайрасты.

Түртсе түнде қараңғы,

Қораны тұман, шаң басты.

Ақырысты айуандай,

Бір-біріне тайынбай.

Бадана көз ақ сауыт

Қызыл қанға шайылды-ай.

Ал, енді, ерлер алысты,

Анда-санда ақырып,

Бір шақырып дабысты.

Қайраты асса, Қарекең

Қалай берер намысты?!

Жеңе алмай жатыр бір-бірін,

Олай-бұлай сүресті.

Үстінен аттың ақырып,

Жолбарыстай жұлысты.

Түс мезгілі өткен соң,

Бесін уақыт жеткен соң,

Ер Шора басым өрлейді,

Қараман, қалмай, дендейді!

Қарекеңе Құдайым

Абыройды бермейді.

Ер Шораны қолдаған

Баба түкті Шашты Әзіз

Қанатына қыстырып,

Аспанға алып ұшады.

Қаңғалақтап Қараман,

Топ етіп жерге түседі.

Тездеп келіп ер Шора,

Алтын сапты ақ қанжар

Жүрегіне піседі.

Сол уақытта Тебіренбес

Шыққан екен ордадан.

Биенің етін жеп болып,

Қуаттанып болған соң,

Ұрыспаққа бет қойып,

Сол уақытта Есім ер

Жеткен екен о дағы.

Жүз жігітпен ат қойып,

Тебіренбес ердің ұрыстан

Асқан екен айласы.

Тебіренбесті қиратты,

Бұрын тиіп найзасы.

Шора батыр ақырды,

Нар бурадай бақырды.

Қараман қорқып ез болды,

Қайырлы жер саз болды.

Ұрыстан соққы жегендер

Құйқасы құрып, таз болды.

Қарап жүрмей Қараман,

Ақыры мұндай «мәз» болды.

Жүзі қара қалмаққа

Әлі де болса аз болды.

 

Есім мен Шора қалмақты

Жеті күн шауып, талады.

Елін шауып қалмақтың,

Тамалар енді тарады.

Абыроймен Есім ер

Еліне қайтып барады.

Ерлігіне Шораның

Бәрі де қайыл болады.

Әлімханды бір адам,

Сүйінші сұрап, табады.

Ханынан көріп ілтипат,

Қалағанын алады.

Аман-есен ер Шора

Олжалы қылды таманы.

Әруақтар бұған жар болып,

Дұшпанның көңілі налалы.

Ер Шораның қайратын

Үрметтеп сыйлап Әлімхан,

Қолына алды баланы.

Қараманнан жылқыны

Қайтарып түгел алады.

 

Сол уақытта, жақсылар,

Аспандағы жұлдызы,

Жүзі сұлу қырмызы,

Ұл перзенті жоқ еді,

Бар еді ханның бір қызы.

Талшыбықтай бұралған,

Қылығы неше жүз алуан.

Жынды болған көп жігіт,

Көре алмай жүзін, қып арман.

Ай десеңіз – аузы бар,

Күн десеңіз – көзі бар.

Аспандағы ай десек,

Жерді басқан ізі бар.

Түймебике ханымша,

– Әлімханның қызы бар.

Көркін көрген адамның

Көңілі кетіп, қызығар.

Сол уақытта Әлімхан

Тоғыз бие сойдырды,

Керней, сырнай қойдырды.

Халқын жиып Қазанның,

Ат шаптырып той қылды.

 

– Құлақ салсаң, жақсылар,

Менің өзім төремін.

Жеті атамнан жұрт сұрап,

Билік қылып келемін.

Қара да болса, Шораны

Төреден артық көремін.

Ұнатсаңыз, жақсылар,

Ер Шораны бала қып,

Қызымды соған беремін.

 

Ақ некелеп ардақтап,

Артынан өзім еремін.

Жаратқан қабыл көрсе егер,

Дәулетінде бұлардың

Азғана қызық көремін.

Жақсыны жақсы десеңіз,

Өрістеніп асады.

Топ ішінде атасаң,

Жасқанып жаман сасады.

Жаратқан баста жақсыны,

Жаманды сұсы басады.

Қайда барса басы әзіз,

Өз үйінде жамандар

Берекесі қашады.

Түзетіп ішін орданың,

Ақ некелеп Әлімхан,

Шораға қызын қосады.

 

Қара да болса ер Шора,

Төреден алды хан қызын.

Артық қылды Құдайым

Нәрікбайдың жалғызын.

Жары болды Шораның

Түймебике ханымша –

Ашық болып арманда,

Көре алмаған жан жүзін.

Айбынды туған ер Шора,

Қатыны болды хан қызы.

Түймебике, Жүрметаз – 

Екі бірдей шаһаризада

Ер Шораға болды кез.

Қызмет қылып алдында,

Жүгіріп жүріп ойнар тез.

Ұзақтай болып ойнайды,

Сан ишарат қызықпен.

Ойынға ойнап тоймайды,

Қапалықпен ер Шора:

Бұларға көңіл қоймайды.

Артынан көңілі тыншымай,

Ақ сұңқардай бойлайды.

«Не қылды, – деп, – түрікмендер

Қырық үйлі қалған тамаға?

Қандай күйге түсті?» – деп,

Алаң боп, артын ойлайды.

Ескеріп ата-анасын,

Олардың білмей шамасын,

Санаменен сарғайып,

Ұзақ түнге ұйқы жоқ,

Дөңбекшіп Шора аунайды.

Арманда қалған адамдай,

Оңаша барып зарлайды.

Бір күндері болғанда,

Айбынды туған Есім би

Бір ту бие сойдырды,

Толтырып қойды сабасын.

Сияпат қылып шақырды

Қазанның халқы – тамасын.

Жатамыз ба тоқтатып,

Нәрікбайдың баласын.

Көрсетейін апарып,

Ер Шораның көзіне

Атасы менен анасын.

 

– Құлқаныс пенен Нәріктің

Тілеп алған жалғызы!

Кеткеннен соң көрінбей,

Отырған шығар, жазғандар,

Ақ орда болып көріндей.

Сендер үшін қалмақты

Қандай қылды ер Шора,

Жанынан қорқып, жерінбей!

 

Бұл сөзіне Есімнің

Ешбір жауап қылмады.

Ашуланып Есім ер,

Айдамақ болып таманы,

Қатуға кіріп, шындады.

«Болмады», –  деп, Есімнен

Қорыққан тегіс тамалар

Сөзін екі қылмады.

 

Қылады батыр қаһарын,

Арыстандай ақырып,

Қорқытты Қазан шаһарын,

Түгі шығып ұртынан,

 

Бетінен төгіп зақарын.

Есім ердің мұнысын

Тамалар байқап, білісті,

Мәслихатын қылысты!

– Керек болды ер Шора

Кешегі қалмақ шапқанда.

Майданда жанын аямай,

Біз үшін шапқан қылышты.

Қосын тартып бізге де,

Жүрмегіміз дүрыс-ты.

Қазанның халқы бұл сөзбен

Қайтады, қылып жүрісті.

Жер-жиһанды күңірентіп,

Тасқын судай жылысты,

Аққаланы алғалы

Түрікменмен қылып ұрысты.

Қол көптігін содан біл:

Шаһардан алды қозғалып,

Қонып-көшкен жерінен

Арт жағы түсте арылып,

Ызғардың ұзақ шөлінде

Шөлдеді ерлер тарынып,

Үш күн үш түн дегенде

Зорға бір су табылып.

 

«Айналайын Шоражан,

Неғылып жалғыз келдің? – деп,

Жылайды Есім қамығып.

Апталық жер қалғанда,

Ұзады енді ер Шора.

Атасы менен анасы

Көп ойланып сол күнде,

Жүреді сонда сағынып.

Асқар-асқар бел еді,

Шөлі жазық жер еді.

Бет алдына қараса,

Үй-жайын түрікмен тартып ап,

Жылап жүрген қойшыны

Шораның көзі көреді.

Жылап, еңіреп, бейбақтың

Айтып жүрген сөзі еді:

– Түрікмендер айдап қойымды,

Он мың қойым сойылды.

Қой дейтұғын ел қайда,

Қолымнан менің не келер,

Кіретұғын ін бар ма?!

Зарымды алла тыңдар ма?!

Айналайын құдайым,

Ертіп келіп ағасын,

Қазанның айдап тамасын,

Шоражан келер күн бар ма?

Мың баланы жайраттың

Қараханның алдында.

Жанбай тазды жайраттың

Кермүсіннің бойында.

Қырық жігіт соңында,

Әлібиді өлтіріп,

Гүлсары атқа қосақтап,

Желегінде ойнаттың.

Тас бұлақтың бойында

Өз құлағын Тасырдың

Өзіне жұлып шайнаттың!

Біз пайдасын көрмедік

Бұл секілді қайраттың.

Осындай сөзбен әртүрлі

Қойшы зарлап, жылайды.

«Көріпті қорлық әбден», – деп,

Шора батыр ойлайды.

Естіп сөзін қойшының,

Көп тақат қыла алмайды.

Жақындап енді ер Шора

Ол қойшыға келеді.

Астында Шұбар ойнақтап,

Кешігіп тұрмай кідіріп,

Ер Шора сәлем береді.

Бұл баланы қойшы да

Назар салып көреді.

Тани алмай Шораны,

Сүйтсе де қылды жобаны.

Қойшы айтты: «Баян ет,

Қай жердің сен адамы?»

 

Ол қойшыға ер Шора

Былай деп жауап береді:

– Танымасаң, қойшыжан,

Үстіңе Шора келген-ді.

Жоқтап жүрген Шораңмын,

Айтайын саған мен енді.

Түрікмендер қандай іс қылды,

Ақшаби қанша күш қылды?

Тастамай айтқын сырыңды!

 

Қойшы сонда сөйлейді:

– Жан тиген жоқ біздерге,

Сен Қазанға кеткен соң.

Тасыр келді құлақсыз,

Қайратыңды айтты қалдырмай,

Еліне аман жеткен соң.

Қиқаң қылды Ақшаби,

Ағасы құнсыз кеткен соң.

Тасырдың сөзін есітті

Түрікмендердің бәрі де,

Қорқыныш қып, кәдік қып

Жасы да және кәрі де.

Жар шақыртты Қарахан:

«Қарсылық қылма шеріге.

Тыныш жүр», –  деді Тасырға,

Ақшабидей бегіне.

«Құн алам», –  деп Ақшаби,

Мәлім қылды көбіне.

«Артыңды қыс», – деп түрікмендер,

Кірмеді бірі ебіне.

Ақшаби де ақырып,

Жан-жақтан адам шақырып,

Әртүрлі сөзді айтады.

Түрікмендердің елінде

Құдайға жылап біз жүрміз,

Бейғам болып сіз жүрсіз,

Күтуден болдық зеріге.

Көрсетер күнің бар ма, –  деп,

Айбынды Шора шеріне?!»

Қатты батып барады

Ақшабидің зәрі де.

Көп жылайды ата-анаң,

Қырық үйдің кетті сәні де.

Енді он күн кешіксең,

Іздемекші еді бәрі де.

Тілегіміз қабыл боп,

Аман-есен жеткізді,

Құдайға шүкір әлі де!

 

Шора сонда сөйлейді:

– Біз барғанда Қазанға,

Көп әдисе іс болды.

Қазбанбет, Садыр, Қараман

Деген қалмақ тұс болды.

Елді шауып қалмақтар,

Кек, қайратқа іш толды.

Қалмақтан елді айырып,

Келмегім қиын күш болды.

Ендігі сөздің ақырын

Кейін естіп білерсің,

Қайт енді жылдам, кеш болды!

Есегіңе мініп ап,

Ауылға жылдам бар, – дейді. –

Есіммен қоса келіп тұр,

Кемпір мен, шықсын, шал, –  дейді.

Несіне тұрсыз, бар, –  дейді.

–  Шора да аман келді, –  деп,

Несібең болса, бейшара,

Аларсың талай мал! –  дейді.

Есім ер де сол уақта

Атынан түсе береді.

«Ой, бауырым!» –  деп Нәрікбай,

О да еңіреп келеді.

Жыласа да Нәрікбай,

Танбады, сірә, есінен,

Сүйегі қатты ер еді.

Баласына бұрылмай,

Білетін жөнін төре еді.

Есім ерге Нәрікбай

Жақындаса береді.

«Ағатай! –  деп айқайлап,

Есім де зарлап келеді.

«Жалғыз інім, бауырым!» –  деп,

Нәрікбай да еңірейді.

Құшақтасып, «аһ!» –  десіп,

Қой-қозыдай маңырайды.

Құшақтасып айқасты,

Теңселе түсіп шайқасты.

Аға-іні көрісіп,

Іштегі шері тарқасты.

Есім ер де құшақтап,

Шығарды іштен жайтасты.

 

Сол уақытта, жақсылар,

Құлқаныс келіп, Шорамен

Құшақтасып, зарласты.

Бетінен сүйіп, аймалап,

Көзінің жасы парласты!

Есімнен ажырап Нәрікбай,

Шораға қарап жармасты.

Қырық үйлі тама бәрі де

Кезек-кезек көрісіп,

Қой-қозыдай маңырап,

Қосылып жылап, тарқасты.

Есітілді бұ хабар

Түрікмендердің халқына

Сол уақытта Қарахан

Жұртын жинап алыпты.

Ақшабиді келсін деп,

Оған да хабар салыпты.

Мәслихатпен кеңесіп,

Жиды тамам халықты:

 

– Есім мен Шора қайраты

Баршаңызға анық-ты.

Қарсылық қылсақ бұларға,

Қылармыз набыт халықты.

Бекерге набыт болмасын,

Халықтар нақақ өлмесін,

Кесірі тиер баршаға...

Осылай болып тарықты,

Мәслихат қылып бәрісі,

Жасы менен кәрісі.

Таралғы, тарту мата алып,

Қасына қанша жан алып,

Бастығы болып Қарахан,

Есім ерге барыпты.

Мұнысын мақұл көріпті,

Есім хан, Нәрік, тама да.

Қарахан барып той қылды,

Жар шақыртып қалаға.

Тойын қылды қырық күндей,

Ат шаптырып далаға.

Некелеп қызын қосыпты

Айбынды Шора балаға.

Зияпат қылды Нәрікбай

Үлкенді-кіші ағаға.

Дұшпандық кетіп арадан

Түрікмендер менен тама да,

Қыз беріп, қыз алысып,

Татулық кірді араға.

Амандасып Қарахан,

Қосына беріп қант пен шай,

Қыз-қатыны зар жылап,

Амалы жоқ, айрылды-ай.

Үш ай жүріп тынбастан,

Тақат, дамыл қылмастан,

Қарақұмның ішімен,

Мол қосынменен Есімдер,

Еліне келді ол былай.

Аман-есен Нәрікті

Жеткізді елге бір Құдай!

Есім ердің қатыны,

Ағайын-туған, жақыны –

Бәрі келіп көрісті,

Тосып алып алдынан,

Шуылдасып ол жылай.

Ханға тәнті бір адам:

«Шүйінші!» – деп, пұл сұрай.

Амандасып, көрісіп,

Зар жыласып шуласып,

Келген соң елге би қалай,

Қуаныш кіріп ал енді,

Бәрінің болды көңілі жай.

Әлімханменен бірігіп,

Есім сондай той қылды.

Жан-жағын тегіс шақырып,

Керней-сырнай қойдырды.

Пақыр-мүскін ғаріпке

Зиярат қылды Нәрікбай.

Жал-жаяға бұ дағы,

Жанның бәрін тойдырды.

Аңдып жүрген сыртынан

Дұшпанның көзін ойдырды.

Той тарқасып, бәрі де

Мұратына жетіпті.

Өмірінше шат болып

Дәурен сүріп өтіпті.

 

 

 

Халетті – сияқты

Үрмет – құрмет.

Кәлмагөй – қайырымды.

Дәстарды – орамал, сәлде

Саһар уақты – таңертеңгі кез.

Шеріге – жолбарысқа

Кәлласын – басын

Пұшпанға – пұшайман, өкіну

Ғазауатқа – жеті жастан жетпіс екі жасқа

дейінгі азаматтар соғысқа аттанады