Жанғали ЖҮЗБАЙ, күйші: «Рухсыз елге жұрт күледi...»
Тарихтың аты – тарих...
– Жаңа нотаға түскен мың күйі бар елде кейінгі жарты ғасырда неге бар болғаны Нұрғисаның «Аққуы» мен «Ата толғауы», Секен Тұрысбектің «Ақ жауыны» мен «Көңіл толқыны», Әбдімомын Желдібаевтың «Ерке сылқымы» секілді ел аузында жүрген 5-6 шығарма ғана дүниеге келді? Неге бізде домбырашылар көп-тағы, күйшілер жоқ? Неге кемелденген кеңес заманында да, одан бергі ширек ғасырда да күйшілер түйдек-түйдек, тіпті қадау-қадау болса да өмірге келмей жатыр? Осы аталған мерзімде ән шығару жағынан кенде болған жоқпыз, ал, күйде неге кенжелеп жатырмыз? Сыры неде бұның? Әлде, күйді түсінетін ұрпақ түгел кетіп қалды ма? Олай болса, біз күйді түсіне алатын болуымыз үшін не істеуіміз керек? Мен өзім соңғы жылдары, ненің әсер еткенін білмеймін, өте бір қызық эволюцияны басымнан кешірдім – мен қазір Бетховен, Моцарт бастаған Батыс композиторларының классикалық шығармаларын, операны сүйіп тыңдайтын адамға айналдым, бұрынғыдай «өшір ананы!» демейтін болдым. Осы тұрғыдан келгенде күй дегеніміздің өзі не? Осы мәселенің басын ашып алайықшы. Күйші ретінде сіз осыны түсіндіріп бере аласыз ба? «Күйдің насихатталмауы, дәріптелмеуі» секілді сұрақтарға кейін көше берерміз.
– Бір сұхбатта күй туралы бәрін жеріне жеткізе айтып тастау қиын.
– Шамамыздың келгенінше көрейік.
– Күй деген өзі ерекше бір күрделі дүние... Ол жайлы Ахмет Жұбанов, Ақселеу Сейдімбек, басқа да көптеген ғалымдарымыз жазды. Сіз айтып отырған жағдай ғасырлар бойы қазақтың жанын тербеген осынау күйшілік өнердің бүгінгі хал-күйінің көрінісі, яғни бұқара халықтың жүрегін тербейтін саздың азайып бара жатқаны. Қазақ өткен ғасырдың 60-70 жылдарына дейін алпыс «Екі қоңырды», алпыс екі «Ақжелеңді», қырық буын «Қосбасарды», «Тоғыз тарауды», «Бозінген» мен «Наридіргенді» тарау-нұсқаларын танып тыңдайтын. Қазір сол күйлерді танитын кісі аз. Әрине, Нұрғиса Тілендиевтің «Аққуы», Әбдімомын Желдібаевтың «Ерке сылқымы» мен Секен Тұрысбектің «Көңіл толқыны» халықтың жүрегінен өшпейтін ұлы туындыларға айналды, бірақ, ұлт өнері үшін бұлар өте аз. Әбдімомын мен Секенмен аға-іні болып араласып тұрамын.
Қазақ қашанда күй шығарудан тиылған емес, сіз атаған күйлерден басқа да ондаған, жүздеген туындыларды, оларды шығарушы композиторларды атап шығуға болады, бірақ, олардың дүниелері белгілі деңгейде үздік деп бағаланғанымен, қазақ даласының болмысын тап басатын күй-ұранға айналғаны некен-саяқ. Бұл орайда ән өнерімен салыстырғанда күй шығару дәстүрінің тағдыры аянышты екенін сезіп отырамыз. Егеменді ел тарихында жазылған күйлер бір төбе. Бірақ, олардың ішінде жалпы қазақтың санасына ұялаған, елге етене болып кеткен, қанын тулататындай дүниелер жоқтың қасы.
Екінші мәселе талғамның, сұраныстың ырқына байланысты. Бүгінгі қазақ ұлттық музыкамен қатар әлемдік музыканы да тұтынады. Бұл шын мәнінде дамыған, хатқа түскен, ізгілігі мол музыка, Еуропа жазушыларының жауһарларын сүйсіне оқыған сізге де ұнауы заңдылық. Ой мен өріс талғамды тудырады. Бұл күнде адамзатқа ортақ болып отырған әлемдік музыка дегеніміз – Батыс Еуропа музыкасы екенін мойындауға мәжбүрміз. Бұл музыка біздің ұлы далаға Е.Г.Брусиловский заманынан бастап енді десек қателеспейтін шығармыз. Қазақтың ұлттық музыкалық фольклорына сүйене жазылған «Қыз Жібек» операсы ұлттық нақышының молдығына қарамастан бізге еуропалық мәдениетті ала келді. Одан кейінгі музыкалық опера, спектакльдер, симфониялық поэмалар, камералық шығармалар, оратория, хорлар ендігі жерде қазақ күйінің музыкалық тақырыптарын пайдалана отырып, классикалық форматтағы дүниелер шығара бастады. Яғни жеке домбырадағы күй де өзгеріске түсті. ХХ ғасырдағы жаппай сауаттану музыкаға да жетті, нота жүйесі енді. Ендігі жерде нота жүйесін меңгерген күйші-композиторларымыздың көбі күйді тақырып етіп жаңаша концерттер, пьесалар жаза бастады. Мысалы, Хамидолла Тастановтың «Би», «Фантазиясы», А.Затаевичтің «Қазақ маршы», Мәлгаждар Әубәкіровтің «Жас екпіні», Мәкәлім Қойшыбаевтың «Қызылқұмы» күй әуенінен туындаған еуропалық форматтағы композициялар болды. Сосын Еуропа композиторларының шығармалары домбырада орындалды, В.Моцарттың «Рондасы», М.Огинскийдің «Полонезі» кезінде қазақ тыңдарманын таң қалдырғаны рас. Бұл салада өнер көрсеткен М.Хамзин, Р.Тәжібаевтың аттары дүркіреп шықты. Алайда, осы жаңалықтардың сыртында Төлеген Момбеков, Генерал Асқаров, Мұхаметжан Тілеуханов, Бағаналы Саятөлеков, Боранқұл Қошмағамбетов сияқты далалық күйшілер де болғанын ескермей кете алмаймыз. Бұл қазақ күйі басынан нағыз тайталасты кезеңді өткеріп жатқан уақыт еді. Домбыра мен фортепиано қосылатын дүниелер, оркестрге арналған поэмалар, камералық күйлер қаншалықты биік деңгейде болғанымен, далалық төл мәдениетке жат болды. Себебі, аталмыш жағдайды далалық мәдениеттің туындысының жалғасы деп қарауға болмайтын. Өйткені, олар өз алдына бөлек дүние, арнайы композициялық қатаң пішінде, қатаң талаппен шыққан, еуропалық көзқараспен қарағанда музыкалық сауаты өте жоғары деңгейде жазылған шығармалар болды. Кезінде мұны «кәсіби композиторлық шығармашылық» деп атады. Бұл өз кезегінде халықтық кәсібилік дәстүрді төмендететіндей әрекеттің алды болды.
Әрине, халық осы жағдайды жатырқады деп айта алмаймыз, дегенмен, далалық күйшілік табиғатының жойылып бара жатқанын аңғарған сұңғыла ғалымдар мен рухани жанашырлары болды. Олар – М.Әуезов, Р.Бердібаев, Т.Әлімқұлов, А.Сейдімбек, Ә.Мұхамбетова, Б.Аманов, Ж.Шәкәрім, П.Шегебаев, Г.Омаровалар еді.
– Күй тарихында біз ұялатындай жағдайлар бар ма?
– «Адамды заман илемек» деген Абай атамыздың сөзінен басқа «Заманына сай адамы» деген мәтел де бар. Қазақ отаршылдықты бастан өткерген ел. Осы кезеңде қарсылық күйлері шыққаны белгілі. Бөкей ордасындағы ұлт-азаттық көтерілісінен кейінгі және ақ патшаның әскерге адам алуы сияқты кезеңдердегі шыққан Махамбеттің «Жұмыр қылышы», Құрманғазының «Кішкентайы», Сейтектің «Заман-айы», Абылдың «Наратуы», Есірдің «Ақжармасы», Динаның «16-жылы» осындай туындылар қатарына жатады. Қарсылық күйлеріне Арқа еліндегі Тәттімбеттің «Бестөресі», Қыздарбектің «Өткіншісі», Аққыздың «Қайран елімі», Алтайдағы Бейсенбінің «Кеңесі», Әшімнің «Майдақоңыры», Жетісудағы Қожекенің «Кертолғауы», Байсеркенің «Ұраны», Қаратаудағы Сүгірдің «Қосбасары», «Тоғыз тарауы» сияқты дүниелерді жатқыза аламыз. Бұлар шын мәнінде қазақтың рухты күйлері болды. Ғасырлар өтсе де ұмытылмай келе жатыр.
Осы жерде әлі күнге дейін айтылмай жүрген бір тақырыптың шеті шыға келеді. Ол заман илеуіне көнген, жүйеге жығылған, жігері жасыған күйлер. Олар әр заманда шығып тұрған. Әдебиеттегі «Зар-заман» жырларының бұдан жөні бөлек. Мысалы, жоғарыда айтқан қарсылық күйлері дәуірінде солармен қатар осындай «толерантты» туындылар да жарыққа шықты, олар белгілі жағдайда тарихымыздың куәсі болып бүгінге жетіп отыр. Рас, кейбірі қазір ұмытылып та бара жатыр. Қазақ даласын жаулаған ақ патша жендеттерінің ізі біздің далада сайрап жатыр. Кейбірінің аттары елді мекендерге қойылған. Күйде де солай. Мысалы, қазақта Орынбор генерал-губернаторы В.А.Перовскийге, Түркістан генерал-губернаторы К.П.Кауфманға, Омбы генерал-губернаторы Г.Х.Гасфордқа арналған күйлер бар. Ақ патшаның қолшоқпары болған аға сұлтандар мен болыстарға арналған күйлер де көп шыққан. Кезінде әдебиеттегі осы тақылеттес мәселені қозғаған Сәбит Мұқанов ақ патша заманындағы қазақ поэзиясының пұшайман халін ашық жазып еді. Күй саласындағы бұл жағдай кейде айтылады, бірақ, негізгі себебі бұрмаланып жүр. Тарихтың аты тарих, біз одан арланбауымыз керек. Өткен дәуіріміздегі ұлтымыздың басына түскен кез-келген жағдайды біздің кейінгі ұрпақ білуі керек.
– Кеңес кезінде де күйшілердің жігері сынға түскен кездер көп болған шығар?
– ХХ ғасырда социализмді, коммунизмді насихаттаған күйлер болды. Ол жайлы біз бүгін көп айта бермейміз. Бұрынғы Әнұранда айтылатындай, «Жаралған намыстан, қаһарман халықпыз» ғой. Қаһарман ұлт екеніміз ақиқат, бірақ, кешегі кеңестік өкіметті мақтаған, мадақтаған күйлер аз болмады. Және бұл жерде ол күйлердің шын жүректен шыққанын, сол кездегі өлшеммен қарағанда ізгі отаншыл сезімнен туындағанын атап өткеніміз жөн. Соған қарамастан бұл күнде сол күйлерден жеріп жүргеніміз күлкілі жай.
– Бір-екі мысал айта кетсеңізші...
– Ақселеу Сейдімбектің «Өкінішке орай, ХХ ғасыр аясында қазақ халқының дәстүрлі музыкасы сыртқы өктем күш өнерінің тегеурінді ықпалына ұшырап әрі идеологиялық қыспаққа түсіп, нәтижесінде өзгеге еліктеудің соқыр соқпағына шиырлап, әбден мүжіле титықтаған жайы бар» деген сөзінің ақиқат екеніне бүгін көзіміз жетіп отыр. Идеологияның ығына жығылмаған бірде-бір күйші болмады деп айта алам, себебі мен сол дәуірде Дина Нұрпейісованың «Партия туралы күйін», М.Құлтумиевтің «Комсомолын», С.Құсайыновтың «Мерекесін», С.Мұхамеджановтың «Шаттық отанын» оркестр құрамында орындаған адаммын. Жеке күйшілердің ішінде Гагаринді, Мәскеуді, Социалистік Еңбек Ерлерін ұлықтағандар көп болды. Бұл күнде осы шығармалар орындалмай кетті. Ұмыт қалып барады.
– Онда олар бүгінгі күнге неге жетпеді? Демек, шығармашылық, көркемдік деңгейі төмен дүниелер болғаны ғой? Жоғары болса қай дәуірді жырласа да келесі дәуірге жетпей қалмайды ғой.
– Олардың бәрінің бірдей көркемдік деңгейі төмен болған жоқ. Әңгіме күні кеше ғана өткерген өз тарихымыздан ұялып, қымсынатынымызда ғой. Ал, ол жақсы болсын, жаман болсын біздің тарихымыз! Үлкен композиторларымыз - Нұрғиса Тілендиевтің «Жеңіс салтанаты», Сыдық Мұхамеджановтың «Шаттық отаны», Еркеғали Рахмадиевтің «Партияға одасы», т.б. шығармалар кешеге дейін орындалып келді. Тіпті, кей жағдайда бүгін де орындалып жүр. Саяси астарын назардан тыс қалдырсақ, оларды музыкалық керемет туындылар деп айтуға болады. Менің Берік Жүсіпов деген фольклортанушы ғалым інім «Қазақ совет жазушылары» деген ұғым бар, ендеше, «қазақ совет әншілері, «қазақ совет күйшілері» деген ұғымды ғылыми айқындама етуден қашқақтайтынымыз қызық» деп еді. Сол айтқандай, ол да бір кезең, төл тарихымыз ғой.
Ал, енді біздің ХХІ ғасырды ауызға алсақ, оның бастауын 2001 жылдан емес, 1991 жылдан, тіпті 1986 жылдан санағанымыз жөн болар. Осы егемендік дәуірде өмірге келген күйлердің басында Ермұрат Үсенов, Владимир Питерцевтер тұр. Е.Үсеновтің «Арнау», Питерцевтің «86 жыл» күйлері кезінде қазақты дүр сілкіндірген. Содан кейін Қаршыға Ахмедияров пен Шәміл Әбілтайдың күйлері егемен елдің үні бола алды. Шәмілдің «Қазақстан-Нұрсұлтан», Қаршығаның «Елбасы» атты туындылары халықтың талғамына сай туындылар болды, үлкен сахналарда орындалды.
Енді әңгімені сіздің «күйлердің шықпай кетуіне не себеп?» деген сұрағыңызға қарай бұрайын. Бұның бірнеше себебі бар. Біріншіден, Тәттімбеттердің заманында күйшінің беделі биік болды. Күйші қоғамдағы саяси мәселелерге араласа алатын тұлға еді. Ол жай ғана музыкант емес-тұғын. Ерте кездегі кез келген күйшінің өмірбаянын алсаңыз, ол сол кездегі би болмаса да бимен деңгейлес, соның оң қолындай салмағы болғанын байқаймыз. «Пәленше күйші тақыр кедей еді» деген тәрізді әңгімелерге мүлде сенуге болмайды. Сонау қолбасшы Кетбұғадан бастап кешегі «Кеңес» күйлерінің атасы Бейсенбіге дейінгі күйшілердің көбі шонжарлар еді. Мысалы, Тәттімбет – Қаз дауысты Қазыбек бидің ұрпағы, елдің сөзін ұстаған адам, болыс болған, кен қаздырған.
Дәулеткерей болса хандық жүйе жойылғаннан кейін Бөкей ордасына хан дәрежесіндегі сұлтан болды. Үсен төре бүкіл Сыр мен Арал өңірін, тіпті Орынборға дейінгі араны ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстаған әлеуетті тұлға болған. Қазақтың күйшілерінің өмірбаянын оқыған кісі бірде-бір можантопай домбырашы таппайды. Олар қоғамға ықпалды, дәулетшіл, ұлт қамын күйттеген кісілер. Қазіргі кезде ол ұғым келмеске кетті. Күйшілік кәсіп, мамандыққа айналды. Кәсіп иесінің елтұтқа бола бермейтіні секілді домбырашы да малтабарлығынан басқа ешқандай қасиетін бұлдай алмайтын дәрежеде. «Күй қонған», «қасиет дарыған» деген сөздер қазір өзекті емес.
– Міне, осы ғой сөздің ең мәнді жері! «Күйші» деген қандай ұғымдағы адам болған?
– Ұлтымыздың тарихындағы саяси маңызды оқиғалардың бірде-біріне күйшінің араласпай қалған жері жоқ! Күйші өзі өмір сүрген қоғамның үні болған. Қорқыт, Кетбұға, Байжігіт халқының кие тұтқан адамдары болып, тарихта аттары қалды. Бергі дәуірдегі Тәттімбет, Махамбеттер де күйшілік өнерді қоғамды ұйытатын қастерлі құрал ретінде тұтынды, сөз жетпейтін мәселелерді күймен жеткізе білді. Осыдан кейін қазақ ұлтының ұйысуына күйшілердің ықпалы болмады деп кім айта алады?!
Эстраданың түбі құлдарға келіп тіреледі
– Күйшінің қоғамдық, саяси орнының биік болғанын айттыңыз. Мені қызықтыратыны – олар сол биік дәрежеге ненің арқасында, қандай қасиетіне сүйеніп жетті? Доспамбет, Шалкиіз, Қазтуған, Ақтамберді, Махамбеттер әрі батырлық, әрі ақындық өнерімен, жұртты ұйыта алатын, ердің рухын көтере алатын жалынды сөздерімен елді аузына қарата алды, қалың жұртты жорыққа ұйымдастыра алды. Ал, күйшілер ненің арқасында? Күйінің арқасында болса, онда елдің бәрі бірдей күйді түсіне алатын, ұғына алатын деңгейде болғаны ма?
– Ол кездегі халықтың музыкалық талғамы бүгінгі адамдардан жоғары болмаса төмен болмағанын іштей сезіп отырамыз... Біріншіден, олардың сана-сезімі, жүрегі, жан-дүниесі жат елдің әсерімен тапталмаған, бөгде мәдениетпен былғанбаған, ластанбаған еді. Біз әдетте музыкалық өнерді азиялық, еуропалық, африкалық, америкалық деп, құрлық-құрлыққа, жер-жерге бөліп жатамыз. Ал, әлемдік мәдениеттануда негізінен «ислам әлемі музыкасы», «христиан әлемі музыкасы» деп қарастыратын методология бар. Католик әлемінің музыкасы – жоғары жазба сауатқа көтерілген өнер. Әсіресе, христиандық төрт дауысты гармония қазір өте-мөте үстем, әлемдік дәстүрлі музыканың бәрін бүркітше бүріп, шеңгелінен шығармай отыр, оның ішінде қазақтың ұлттық музыкасы да бар. Бұл әуелде шіркеудегі ғибадат өлеңдерін айту үшін жасалған көпдауысты ән тәсілі ғана болатын. Бір қызығы, осының негізін қалаған нота жүйесін мұсылман жұрты ойлап тапқан, оның ішінде біздің Әбунасыр Әл-Фарабидің музыкалық трактаты негіз болған. Біздің бүгінгі классикалық музыкамыз осы жолмен дамуда. Әрине, бұл жақсы, яки жаман деп айтуға осы күнге дейін ешкімнің тәуекелі жете қойған жоқ. «Жаһанданудың» бірінші дауылы осы, екінші дауылы – эстрада.
Міне, бұрынғы қазақтың жүрегі өзінің туабітті табиғи болмысымен күйдің ішіндегі тілді түсіне білер еді. Мысалы, мынадай жағдай болған. Бейсенбі күйші бір дауға араласады. Дау шешіле қоймайды. Бейсенбі сол кезде қолына домбырасын алады, күй тартады. Оны тыңдаған екі тарап та «шешіміңе тоқтадық!» деп кетіп қалады... Тәттімбет «Бес төрені» тартқан кезде жиналған қауым алдағы әңгіме не жайлы боларын түсінді де, орындарынан тұрып, үнсіз тарасты... Сол сияқты Тезек төре қолындағы қыран құсы ұшып кеткен кезде «Қиту, қиту, қайт!» деп айқайлады. Құсы қайтпаған соң қасындағы Қазанғап домбыраны алып, күй тартқан кезде айналасына жиналған ел төмен қарасты... Арқада өткен Аққызды Жарқын Шәкәрім іздеп барғанда ол «Мұңды қыз» деп күй тартты, жиналған жұрт көзіне жас алды... Төлегеннің «Салтанатын» естігенде Уәли Бекенов кісі қайтқанын айтпай түсінген. Осындай мысалдар өте көп. Өйткені, музыканың тілін түсінетін, талғамы биік қазақ ол кезде тірі еді... Күні кеше сол Аққыздың кітабының тұсаукесерін, концертін өткіздік. Залдағы жұрттың арасында көзін шылаған орыстілді қазақтар да болды, тасбауыр дейтін қала қазағы да егіліп отырды.
Енді осы жерде туындайтын тағы бір мәселе бар. Ол – әр жердің өзіне ғана тән төл дәстүрі. Кең-байтақ қазақ даласында күйшілік үлгі мейлінше дамыған, өзегі бір болса да өлеңі бір-біріне ұқсамайды. Бұл ұлттық музыкамыздың жұтаң-жадау емес, байтақ болмысын, кемел табиғатын көрсетеді. Қазақ күйінің жеті мектебі бар. Жалпы, жұрт «шертпе күй», «төкпе күй» деп атағанды сүйеді. Бұқара халықтың ықыласы төкпе күйге бейімделген, ал, шертпе күйшілікті ел арасында танымал деп айтуға әлі ерте.
– Батыс өлкеміздің күйі де бөлек, әні де бөлек дейсіз ғой.
– Иә. Яғни талғам деген, оның қалыптасуы, біз әңгіме еткендей бұзылуы деген – бөлек әңгіме, күрделі тақырып. Мысалы, Шәмші Қалдаяқовтың әнін сүймейтін қазақ жоқ! Бірақ, оның уағыздаған музыкасы – еуропалық вальс жанры. Шәмші әндері біздің жүрегімізді қанша жерден елжіретсе де төлтума дәстүрлі әншілікке жатпайды. Шәмшіге дейін Жамал Омаровалар айтқан «Бипыл-ай», «Сәулем-ай», «Еркем-ай», «Шынар-ай» секілді еркін айтылатын, еркін ырғақты әндер Шәмшінің әндері шыққан соң кілт тоқтады...
– Шәкеңнің қазақтың халық әндеріне ұқсатып жазған бар-жоғы екі әні бар ғой: «Теріскей мен «Тамды аруы».
– Олардың өзінің де негізі – 3/4 өлшеммен жазылған вальс. Вальс дәуірінің ізін ала қазақ даласына эстрада жанры келді. Бұл музыканың да тарихы қызық. Африкалық құлдар ауыр жұмыстан қажыған кезде алыстағы отанын еске алып жиналып ән айтады екен. Құл иеленушілердің арасындағы музыканы түсінетіндері бір қалыппен айтылатын би ырғағына жақын ойнақы сазды ұната бастайды. Кейбір іскерлері осы музыкадан пайда табуға болатынын түсінеді де әлгі құлдардың алғашқы топтарын шарапханаға өнер көрсетуге шақыра бастайды. Содан зұлұстар (африкалық) шығарған блюз, джаз, рок-н-ролл сияқты жеңіл, елікпе жанр әлемді шарлап кетті. Қазақ даласына кешігіңкіреп, Шәмшінің вальстерінің соңын ала келді. Атышулы «Дос Мұқасан», «Айгүл», «Жетіген», «Қаракөз» сияқты вокалды-аспапты ансамбльдер осы кезде пайда болды. Керек болса бұл музыка біздің ата-бабамыздан келе жатқан, «ешқашан бұзылмайды» деп жүрген, пәк, таза күйіміздің өзін талқандап жіберді. Қазіргі кезде халық компьютерлік өңдеуден өтпеген күйді тыңдамайтын болды! Ауылдағы ең арзан тойдың өзінде домбырашы эстрадалық үлгіде өнер көрсететін болды. Бұл – жаһанданудың қазақ даласын қалай басып отырғандығының көрінісі. Рухани нәубет.
– Кешегі қариялар сырттан келген зорлық-зомбылықты «нәубет», өз еліңде іштен, қолдан ұйымдастырылғанын «зұлмат» деп отырушы еді...
– Бұған қазақтың ұлттық өнері төтеп беретін-бермейтіні екіталай. Талғамды тәрбиелеу арқылы ғана мәңгілік сарынымызға қорған бола аламыз.
– Бұл нәубетке қарсы осы заманғы қарсылық күйлерінің тумай жатуының сыры неде?
– Әңгіме сонда! Күйшілік өнерде соған қарсылық көрсете алатын дәрмен жоқ. «Бұқаралық музыкаға» жеңілген, мәдениетін, арын, намысын соның қолына беріп қойған ұлт жалғыз біз емес деп өзімізді жұбатып жүрміз. Бұл – құйын, дәлірегі торнадо тәрізді жолындағының бәрін, оның ішінде ұлттарды да жалмап келе жатқан жұт. Еуропадағы талай ұлттың, сол Еуропаға отар болған талай елдің, оның ішінде араб елдерінің, Осман империясының құрамында болған түркі тектес елдердің мәдениетін қиратып келе жатқан жойқын құбылыс. Бұған қасқайып қарсы тұра алған ел Орта Азияда да аз. Біз әдетте «діні қатты» деп тамсанатын, риза болатын өзбектердің өзі оған не айла-амал табарын білмей, дал болып отыр. Пұшайман халде отыр. Сол бағытты ұстанған әншілерін елден қуумен әлек. Бірақ, онымен мәселе шешілмейді ғой.
– Шыңғыс ханнан «берілмейтін қамал болмайды, ала алмайтын қолбасшы ғана болады» деген сөз қалыпты дейді бұрынғы сөзді білетіндер. «Адам күші жетпегенге ақшаның күші жетеді» деген де тәмсіл бар... Сіздіңше шешімі қандай бұл мәселенің?
– Иә, шешу жолы бар. Ол – «рухани жаңғыру» жолы! Бұл жерде мен Елбасыны жорта мақтайын немесе өзіме ұпай жинайын деп отырған жоқпын. Мен Елбасы аузынан шыққан бұл сөзді шын мәнінде жоғары бағалаймын. Себебі, кез келген мемлекетті бұндай зұлматтан рухтың жаңғыруы ғана аман алып шыға алады. Оған мысал көп. Жапония екінші жаһандық соғыстан соң АҚШ-тың бейресми отарына айналғаны тарихтан белгілі. Самурайлық рухынан айрылып, қорқақ, үркек елге айналған жапон жұртының қасқасы мен жайсаңы жиналып, «не істейміз?» деген сұраққа жауап іздеді. Іздеген соң тапты. Соғыс қаруын шығаруды доғарып, өздерінің ұлттық рухын жаңғыртуға, қайта тірілтуге кірісті. Ұлттық тілді, ұлттық әдебиетті, ұлттық өнерді, ұлттық спортты, ұлттық театрды, тіпті ұлттық сурет өнерін дамытуды қолға алды. Дамытты. Ұлттық музыканы мектеби пән ретінде міндеттеп қойды. Кім ұлттық құндылықтың дамуына жұмыс істесе, соларды ұлт қаһарманы деп таныды! Өнер түрлерін ЮНЕСКО секілді ұйымдарда «жапонның ұлттық қазынасы» деп тіркетіп қойды. Мысалы, олардың ағаштан, балықтың қабығынан маска істеу өнері «жалпы адамзаттың маңдайына біткен игілік» деп бағаланады. (Біздің күй өнері де ЮНЕСКО тізіміне енгенін айта кетсек артық болмас). Рух жаңғырған кезде оның алмайтын қамалы болмайтынын олар осылай дәлелдеді. Жапонияға барсаңыз, сіз олардың тек өз музыкасын ардақтайтынын көресіз. Өз биін тамашалап, «Кабукко» секілді өз театрына барады, өзінің «сумо» секілді ұлттық спортына ақша тігеді, соған орасан зор қаржы құяды. Сол каратэ мен сумоның «қазақ күресінен» қай жері артық?
– Шынында да, дзю-додан да жапондар алдына жан салмайды. Дзю-додан бірнеше рет олимпиада жеңімпазы болғандардың көпшілігі солар.
– Патшалық Ресейдің зерттеушілері ХІХ ғасырда «Орта Азия халықтарында белдесіп күресу қатты дамыған, оларды бұл спортта жеңу мүмкін емес, тобықтан қағу, жамбасқа алып лақтыру сияқты әдіс-тәсілдері өте көп» деп жазып кеткен екен. Ал, қазақтың ат үстіндегі күресі – аударыспақ ше? Көкпар, қыз қуу, асық ату, айтыс жапондарда болсыншы, жапонның ұлттық спорты, ұлттық өнері деп бүкіл әлем тамсанып отырар еді...
– Поло – ат үстінде отырып доп қуу - Бабырдың сарбаздары арқылы Үндістанға жетіп, ол жерден ағылшындар арқылы әлемдегі бірден-бір аристократиялық ойынға айналып отырған жоқ па? Мен полодан еліміздің ұлттық құрамасын құру жөнінде 2009 жылы жазып едім, ол биыл ғана құрылды... Қымызды немістер (!) «ұлттық сусынымыз» деп патент алып алды, көкпарды қырғыздар өз атына тіркетіп қойды...
– Елбасы осының бәрін аңғарғаннан кейін ұлттық жаңғыру керек деп отыр. Егер біз ұлтымыздың рухын жаңғырта алмасақ, оны қайтадан тірілте алмасақ, онда бізде «Азия жолбарыстары» елдеріндегідей экономикалық даму болуы неғайбыл. Рухсыз елге жұрт күледі! Біз қазір рухани әбден жүдеген ұлтқа айналдық! Біз өзіміздің ұлттық музыкамыздан шошынатын, одан жерінетін, оны тыңдауды ар көретін, ана тілімізде сөйлеуге ұялатын жағдайға жеттік. Ең қорқыныштысы сол, біздің буынның топастығы кейінгі өскелең ұрпақтың болашағына кесірін тигізуде.
Мен сексенінші жылдары күй тарта бастадым, кеңес өкіметі кезінде күйтабағым шықты. Өйткені, ол кезде күйді тыңдайтын, түсінетін, бағалайтын орта бар еді. Қазір де жас күйшілер көп, бірақ талғамды тыңдарман, бағалайтын орта жоқ. Қазіргі кездегі ұлттық күй өнерін сақтап қалу жолындағы жұмыстардың деңгейі жақсы, дегенмен, соның бәрі телеарналар таратқан эстрада нөпірі мен тойшыл әншілердің жарнамаларынан көрінбей қалып жатады.
Біз жеңілген жандармыз...
– Бұл әңгімеңізден мынадай сұрақ туындайды. Сіздер өздеріңіз 1991 жылдан бері қолға алып, Өнер университетін ашып, домбыраға, қобызға үйретіп жатқан жас ұрпақ кім үшін оқып, не үйреніп жатыр? Халық жойқын тасқындағы жаңқа секілді батып-шығып кетіп бара жатса, бұл жастар ертең кімге қызмет етеді? Жоқ әлде, өзіңіз былтыр жазғандай, оқуын оқығанмен, жан бағу, күн көру үшін ертең ұлттық өнерге жат бағытта жұмыс істеуге мәжбүр бола ма?Бұл – бірінші сұрақ...
– Бұл балалардың көбінің ұлттық музыкаға келуінің екі себебі бар. Біріншісі – жүрек қалауы. Екіншісі – әке-шешесінің қалауы. Қазіргі таңда кез келген кәсіп секілді, домбырашылардың да өз несібі бар болғандықтан, олар өнерімен ақша табады. Негізгі мақсат – осы. Эстрада нарқына лайық болса, тойда күй тартуға сұраныс бар. Рас, біз тойға барып күй тарт демейміз, ұлттық өнерге деген махаббатын оятуға тырысамыз, бірақ, тыйым сала алмаймыз. Қазіргі нарық мұғалім мен оқушының қарым-қатынасын өзгертіп жіберген. Ұстаз бен шәкірт арасы білім беру туралы заң баптарына сай. Мұғалімге қарағанда студенттің құқы көп қорғалады. Қиындыққа қарамай, жандарын аямай ұлттық күй дәстүрінің шырақшысы болып жүрген осынау әріптестерімнің еңбектері қандай аяулы!
– Ата-ананың ұстазға «баламның еті – сенікі, сүйегі – менікі» дейтіні өткен шақта қалып қойған, ешкім ауызға да алмайтын болған көне сөз десеңізші...
– ...Ұлттық күйшілік жолды ұстанатындары бар, бірақ, көбісінің арманы – эстрада орындаушысы болу. Немесе «алтайшылап» көмекеймен ән салып, бақсыша зікір салып елді өзіне қарата алса, ол да бір нәсіптің көзі. Шоу-бизнестің шортанына айналса, ойын-тойдың гүлі болып кетсе, үлкен компаниялардың корпоративтік кешіне ат-түйедей қалап шақыратын қонағы болса, басты арманның орындалғаны. Сөге алмаймыз. Себебі, нарықтық сұраныс пен қазақы қанағат – екі айрылған жол секілді, қайыру бермейді.
– Екінші сұрақ. Қазір – ақпан. Өткен жылдың көкек айынан бері сіздер өздеріңіз күй өнері саласында рухани жаңғыруға үлес қосар қандай іс-шара, ұмтылыс, әрекеттерді қолға алып жатырсыздар? «Көктен іздеп жүргеніміз жерден табылды ғой, алақай, мынаны, мынаны бітіріп тастайтын болдық қой!» деп алақанды ысқылаған көңіл-күй туды ма?
– Бастығымызды мақтасам, жұрт тағы да «жағымпазданып жатыр» деп ойлайды-ау енді...
– Не ойлайтыны – сол жұрттың шаруасы, сіз өз пікіріңізді айта беріңіз.
– Қандай бір көштің болсын тура жолға ертерек түсуі ең алдымен – керуенбасыға тікелей байланысты. Білімді, білікті керуенбасы керуенін жолдан адастырмайды, Қарақұм–Қызылқұмыңызды қорықпай кешіп өтеді. Алла Тағала да оның ісін қолдап, қуаттап отырады... Ректорымыз Айман Қожабекқызы Мұсақожаева – Ресейдегі үлкен скрипка мектебінің өкілі және заманауи музыканттардың бірегейі. Қазақта әлемдік деңгейдегі скрипкашылар, опера әншілері, басқа да өнерпаздар бар, бірақ, олардың көбісі Қазақстаннан тыс жерде. Бұл кісі қанша сұраныс болса да өмірін, өнерін қасиетті Отанына арнады. Ресей скрипка мектебінің өзге өкілдері әдетте өз ұлтының дәстүрлі шығармаларын онша біле қоймайды. Ал, Айман Қожабекқызы Еуропаның әйгілі концерт залдарындағы кез келген концертін қазақтың «Бозайғыр», Нұрғисаның «Аққу» секілді айшықты күйлерімен ашады! Осы кісінің ұлтшыл мінезінің арқасында Қазақ ұлттық өнер университетінде де қазақтың күйіне деген шуақты көзқарас қалыптасты.
– Иә, ол кісінің Арқа төсінде 1998 жылдан алдымен Қазақ музыка академиясы болып ашылып, 2009 жылы Қазақ ұлттық өнер университетіне айналған оқу орнын басқарып келе жатқанын, Мемлекеттік сыйлық пен «Тарлан-платина» сыйлығының иегері, Қазақстанның Еңбек Ері, «Жиырмасыншы ғасырдың ең үздік 200 музыкантының» бірі екенін білеміз...
– ...Қазақ күйінің жеті аймақтық мектебі бар екенін жоғарыда айттық. Соның бәрінің басын бір оқу орнында тоқайластыру – бізде бұған дейін болмаған үрдіс. Яғни біздің түлектеріміз әлгі жеті мектептің де өнерін танып, біліп шығады деген сөз. Және олар маман ретінде ғана емес, азамат ретінде де көкжиегі кеңейіп, өресі биіктеп шығады. «Мен – қазақпын!» жобасында жарқырап көзге түскен әнші де, күйші де – біздің университет түлектері. Оның ішінде күйдің бас бәйгесін олжалаған Ардақ Елеусіз осы оқу орнының доценті Еділ Басығараевтың шәкірті. Біз күй өнеріне еңбегі сіңген азаматтардың концертін өткізіп тұрамыз, әліміздің жеткенінше ноталар жинағын жасаймыз, аудиодискілерін шығарамыз. Биыл Әбікен Хасеновтің 125 жылдығын, Аққыз Ахметқызының 120 жылдығын, Мағауия Хамзиннің 90 жылдығын Қазақ ұлттық өнер университетінің қабырғасында атап өттік. Болат Сарыбаев атындағы ғылыми-практикалық конференция да осында өтті.
– Демек, үздіксіз рухани жаңғыру үстінде екенсіздер. Тамаша! Енді осы Батыс композиторларының «фортепиано мен оркестрге», «скрипка мен оркестрге» деп жазылған шығармаларын домбыра мен оркестр орындай ала ма?
– Мен өзім Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясын бітірдім. Сол кезде мен тартқан шығарманың көбі Батыс композиторларының шығармалары болатын. Бұл үрдіс алғашқы басталғанда жаңашылдық боп көрінгені рас. Бірақ, кейін оның бәрі қазақ күйінің алдында аса күрделі дүние емес екенін аңдадық қой. Қазір домбыра мен фортепианоға арналып жазылатын шығармалар бар, көбінесе солар орындалады. Орыс балалайкасына арналған шығармалармен әуезе болатындар бар, бірақ, сиреп барады. Керісінше домбыра мен джаз, рок музыканы орындау алға шығып барады, арты қайырлы болсын...
– Менің он сұрағымның үшеуі ғана айтылды... Қаршыға ағамыз секілді аға буын кетті. Айгүл, Шәміл, Секен, Жанғали секілді оншақты орта буын өкілі он миллионнан аса қазаққа аз емес пе? Күйші, домбырашылардың түйдек-түйдек, шоғыр-шоғыр болып шықпауының сыры неде?
– Мықты домбырашы, мықты күйші оншақты емес, одан әлдеқайда көп, бірақ, оларды халық білмейді. Себебі, телеэкраннан көрінбейді. Телеарна – насихат құралы. Егер одан күйші, күй туралы бағдарлама жүргізілмесе ел дарындыны қайдан таниды? Ұлтқа жат ток-шоу, қыз-қырқынның бастаңғысы, жұлдыздардың тамақ мәзірі, байлардың бау-бақшасы... көрсетілгеніне кім қарсы болады, тек арасында ұлттың ұраны, рухтың бренді, қазақтың жаны деп күйді насихаттаса да болар еді.
– Сіздерге ешкім келіп «телеэкранға шыға қой» демесе, күресуден басқа жол жоқ қой? «Сыбағаң болса сұрап ал!» демеп пе еді Мұқағали? «Жыламаған балаға» кім емшек береді?..
– Айтысқан, тартысқан, жаға жыртысқан кезіміз де болды... Қазір біз толық жеңілген немесе жеңілуге дайын тұрған жандармыз. Жеке меценаттардың арқасында оқу құралдарын, күй конкурстарын өткізіп жүрміз. Телеарналар дәстүрлі өнерден гөрі шоу-концерттерді ғана жазып алады. Олардан талап ету мүмкін емес, себебі, концерттік қайраткерлік пен оны насихаттаудың белгілі талап-заңы жоқ, телеарна мен радионың өз саясаты бар, олардың арасында көрермен тарту үшін аласұрған бәсеке бар. Адам табиғаты жартылай ізгіліктен, жартылай зұлымдықтан тұрады ғой. Талғамы да соған қарай екшеледі екен. Ұлт өнерінің, оның ішінде күй өнерінің қоғамда рейтингі төмен. Сексендегі дуалы ауыз ақсақал да, ақ шашты әже де күйге елтімейді, «жұлдыздарды» тыңдайды. Әлемде ең рейтингісі жоғары медиаөнім – азғындық, атыс-шабыс, арсыз әйел, «көгілдір» еркек.
Әйтсе де, күйді аңсайтын кезең әлі туады деп үміттенеміз. Елбасы айтқан «Ұлттық кодты сақтау», «Рухтың жаңғыру» мәселелері енді қолға алынып жатыр, осының аясында қазақтың қасиетті домбырасы ұлтымыздың байрағы, елтаңбасы сияқты қасиеттердің қатарында бейресми рәмізіне айналатынына сенгім келеді. Сезімге беріліп, артықтау айтқан жерім болса сізден де, оқырмандардан да кешірім өтінемін.
– Меніңше өте тәлімді сұхбат болды. Рахмет сізге!
Сұхбаттасқан Өмірзақ АҚЖІГІТ, «Оңтүстік Қазақстан».