Қызғалдақ...
Біз кез келген мәселеден мән іздейтін халықпыз. Тіпті, сөздің өзін «мәнді-мәнсіз», «жанды-жансыз» деп бөліп тастаймыз. Сөз әсілі құлақтан кіріп, ақыл-ойға, санаға әсер етеді. Әрине мәні болса...
Жаратқанның адамға берген бес қаруы да егер дұрыс қолдана алсаң, өзіңнің адам екеніңді еске салып тұрғандай. Сондай бес қарудың бірі – көз. Көз демекші Әл-Фараби атамыз айтқандай, көздің өзі «ішкі және сыртқы» болып бөлінеді. Сыртқы көзіңіз – маңдайдағы көз, ішкі көзіңіз – жүрек көзі. Адамның мына дүниеге келгенде, маңдайдағы көзі «еріксіз» ашылады. Адам өлгенде де егер көзі ашық қалса, «көзін еріксіз жабады». Мұнда не сыр бары бір Құдайға аян.
«Көзі ашық» деген жақсы теңеу бар. Көзі ашық адам мына әлемге, қоршаған ортасына қызыға қарайтыны белгілі. Оған бәрі қызық. Ондай адам бұл өмірге құштар, құмар. Бірақ, барлық адамның көзі ашық емес. Себебі, ішімізде самарқау, өзімен-өзі, көзі бақырайып тұрса да ештеңені көрмейтін, тіпті саған қарап тұрса да сені көрмейтін адамдардың типі болады. Ондайлар көбінесе мына жарық дүниеден мән таба алмай «көзі ашық» күйінде өтіп кетуі мүмкін. Себебі, адам туғанда, мына құжынаған тіршілікке араласпай тұрып, Абай атамыз айтпақшы, «ішсем, жесем, көрсем» деп тұрады. «Анау не? Мынау не?» деп сұрап тұрады. Сосын ба... Сосын сұрақтары таусыла бастайды. Дұрысы сұрақтары өзгере бастайды. Ол енді «не?» дегеннен көрі «қалай?» деген сұрақтың жетегінде кетеді.
Өзі адамға «не» деген сұрақты қойдыратын мына жаратылыс әлемі, мына дүние. Ол әлемнен мән іздеуші. Мән «не» деген сұрақтан басталады. Ал, «мынау не» деген сұрақ та, адамның таңдануы мен қызығуынан туындайды. Бұл да оның танысам, білсем деген жан құмарлығының көрінісі. Сол кезде оның «маңдайдағы көзінде» от пайда болады. Оның көзі таңданысты, байқағыштықты, шынайы көруді, яғни адами қалыпты білдіреді. Ал, кейбір адамның көзін шел басады, перде пайда болады. Сосын «көрмес, түйені де көрмеске» айналады. Дегенмен, айтпағым ол емес-ті...
Негізі көздің жауын алатын мына табиғат, мына жаратылыс құдіреті. Көздің жауы – «көздің майы» деген сөз. Негізінен май жақсы. Май керек. «Көздің майын» тауысып, оқысаң, білім іздесең, қанеки! Демек, көздің майы ақылдың, сананың өсуіне қажет элемент. Білуге, тануға қызмет етеді екен. Екінші жағынан «көздің майы» адамды мына жаратылыстан мән іздеуде, жақсыны көруде, құмартуда, қызығуда кедергі болатындықтан Ұлы Жаратушы «қызғалдақты» жаратыпты. Сонда қызғалдақтың, о бастағы Жаратылыс мақсаты адамның «көзінің жауын» алу екен. Яғни адамның көзінің жауын алу, адамның көзін ашу болатын. Адамның маңдайдағы көзі таңқалып, шарасынан шығып ашылды деген сөз, ол Жаратушының шеберлігіне, құдіретіне, ондағы көркемдікке, әсемдікке қызығуы деген сөз. Қырдағы қызғалдақты Ұлы Жаратушы сол үшін де адамды өзіне тарту үшін, санаты мен көркемдігіне, сұлулығына ғашық болсын деп жаратқанға ұқсайды. Сонда қызғалдақ адамның маңдайындағы көзін ашып әрі қарай Жаратушысын ішкі көзбен сезінуіне жол бастайды екен. Ішкі көз ашылса, ол адами қалып, өзінің Жаратушысын іздей бастайды. Міне, мәселе қайда жатыр...
Қызғалдақ қазақ дүниетанымында да, ислам дінінде де ерекше орынға ие. Исламда абжад есебі негізінде «қызғалдақ» туралы ерекше анықтама беріледі. Бұл анықтама бойынша, «Алла» символикасы мен Құрандағы «Аллаһ» жазуының сандық мәні абжад есебі бойынша 66-ға тең. Алла жазуы «алиф», «лам» және «һа» осы үш әріптен тұрады. Ал қызғалдақты ескі түркі тілінде «лалаһ» яғни жоғарыдағы «Алла» сөзіндегі үш әріп пен қызғалдақтың османлы түрікшесіндегі таңбалануы ұқсас. Қызғалдақтың да абжад есебі бойынша сандық мәні 66-ға тең. Осы ерекшелік түркі ислам діни танымында «Жаратушының жаратылысындағы айнасы» ретінде мәнге ие болған.
Ал, түркі ислам әдебиетінде, әсіресе, сопылық поэзияда, пайғамбарымызды «гүлмен», ал, Алланы «қызғалдақпен» бейнелеу кеңінен орын алған. Бір қызығы, қызғалдақтағы үш әріп «һилал» яғни жарты ай сөзінде де кездеседі. Бұл сөздің де абжад есебі бойынша сандық мәні тағы да 66-ға тең. Осындай ұқсастықтары негізінде түркі ислам мәдениетінде «Алла», «лалаһ-қызғалдақ» және жарты ай арасында спиритуалдық, рухани мән бар деп танылған.
Ислам мәдениеті тарихында қызғалдақ бейнесі 16-17 ғасырда, атап айтқанда, Османлы дәуірінде сәулет, каллиграфия аспектісіне айналғанын көруге болады. Әсіресе, Қануни Сұлтан Сүлеймен патша дәуірінде «қызғалдақ» түрлері көбейтіліп, жетілдіріліп, жоғары құндылық ретінде дәріптелген. Қызғалдақтың мұндай дәрежеде бағалануы сол сөздің әріптері мен Алла және «һилал-жарты ай» сөзінің әріптерінің ұқсас әрі сандық мәндерінің бір екендігінде жатыр. Ал, өнер саласында қызғалдақтың көптеген әрлеу, ою-өрнек ретінде даңқы шыққан. Тасқа қашалып, темірге нақышталып, ағашқа мүсінделіп, шыныда кескінделіп, матада басылып, кілемде тоқылып, теріге ойылып кәдімгі стилге айналған. Өнер стиліне айналған. Бұл материалды құндылықтарға ғана емес, рухани әлемде де басты құнды тақырыптарға ойысқан. Қызғалдақ араб әліппесінде абжад бойынша 1-ден 1000-ға дейін мән берілген. Жыл қайыру, тарих анықтау, тасаууф, астрономия, астрология, сәулет сияқты салаларда көп қолданылған. Қызғалдақ символы сопылық философияда «пайғамбарға деген махаббатты» білдіреді. Олар қызғалдақтың әрбір сәтіне мән берген, мағына берген. Мысалы, әлі ашылмаған қызғалдақ, адамның Алламен бірге болу «қылует» хәлін білдіреді. Ал ашылған сәтіне де «Алланың Бірлік хәлінің» мына жаратылыста, яғни көптікте көрінуі «касрат» хәлі ретінде анықталған.
Қызғалдақтың бұл сыры Ясауи философиясында тереңнен қозғалған. Ясауи шығармаларында қызғалдақ «имани гүл» символымен белгілі. Бұл тариқат сатысындағы иманға берілген анықтама. Бұл анықтама бойынша адам адамды Жаратушының жаратқаны ретінде сүюі тиіс. Басынан бастайық. Ясауи философиясында мына «он сегіз мың ғаламды» (бустан-парсыша бау-бақша) бақша деп анықтайды. Адам үшін егілген бақша. Осы бақшаны адам Жаратушының көрсеткен, сызған жолы арқылы аралайды. Ол жолды шариғат жолы дейді. Он сегіз мың ғалам әрі қызық, әрі қорқынышты. Онда қауіп пен үміт қатар жүреді. Бұл екі қос хәл адамға маза бермейді. Бұл жолдағылар «имани бустан, яғни бақша иманы» сатысындағылар. «Бақша иманы» шариғат жолындағылар үшін жеткілікті. Жаратушы да бұл жолдағылардан басқа ешнәрсе талап етпейді де. Жаратушы бақша иманындағылар үшін өз дидарын о дүниеде, жұмақта көрсетеді.
Дегенмен, адам сыр, мән, құпия әлеміне құштар. Міне, осындай терең ойлы, рухани мазасыз көңіл күйдегілер үшін Жаратушы әлгі бақшада бір «гүл-қызғалдақ» жаратқан. Ол қып-қызыл болып, өзіне әлгі адамдарды тартады да тұрады. Бұл сатыдағы адамдарға «имани гүл, яғни гүл иманы» нәсіп болады екен. Бұлар Ұлы Жаратушыға ғашық жандардың нәсібі. Алланың дидарына ғашық жандар осы «қызғалдаққа» құмартып тұрады екен. Демек, қызғалдақ – Аллаға ғашықтықтың бейнесі, символы. Адамның маңдайдағы көзі ашылып әрі қарай тереңдей бастайды. Ішкі басират көзі ашылып, көкірегі кенге айналады. Ол мына он сегіз мың ғаламнан тек махаббат пен ғашықтықты ғана паш етеді. Жаратылғандардың бәріне махаббатпен қарайды. Әрбір жаратылыстан Ұлы Құдіреттің таңбасын, Жаратушының ізін көре бастайды. Олар бәріне таң қалады. Себебі, әрбір жаратылған әлем олар үшін Алланың айнасы, көрінісі сияқты сезім сыйлайды. Бұл сатыдағылар адамдарды тегіне, дініне, тіліне, руына, түсіне қарамай, бәрін өз бауырым деп таниды. Абай да бұл «имани гүлді», Алланы сүю, әлемді сүю, «адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» деген тұрғыда анықтап, үш сүю туралы айтып өтеді. «...Және осы үш сүю болады «имани гүл» деген.
Енді Ясауи философиясында «имани нұр» (нұр иманы) және «имани сыр» (сыр иманы) деген сатылар бар. Имани нұр бұл мағрифат сатысындағылардың хәлі. Имани сыр да ақиқат сатысындағылардың хәлі. Айтпағым бұл емес-ті.
Мәселе қызғалдақта, оның сырында жатыр. Қызғалдақ ислам каллиграфиялық жазу кескіндерінде «Аллаһ» жазуымен ұқсас. Сондай-ақ, қызғалдақ, жазуда да, Ясауи зікірінде де, «жүректің» бейнесінде «һу» әрпімен таңбаланады. Ясауидің «һай-һу» зікірі осы қызғалдақ суретінде Алланы еске алу арқылы, өзі де мына құжынаған тіршілікте, жайнаған, нұры алаулаған «қызғалдаққа» айналуды білдірсе керек.
Қызғалдақ-ғұмыр адам баласына бір-ақ рет берілген. Адам адамдығын жоғалтпаса, Алланың да қалауы сол. Ол үшін көзі ашық, ояу болса қанеки! Адам өзіне, мына әлемге мән беруден қалмаса, оған әрдайым «қызғалдақ» жолығады. Ол қызғалдақ та жаратушысына қарай жетелейді. Сондықтан қызғалдақты аялау, тамашалау – әрбір адамның адамдық қалыбы. Қызғалдақ мына Отанның ғана емес, о дүниедегі Отаныңның да көркі екен. Ал, адамға көрік, көркемдік деген мінезімен, арымен, адамдығымен, кемелдігімен жарасады. Қызғалдақ ғұмыр дегеніңіз осы. Байқадыңыз ба...қазақ ғұмырды да қызғалдақпен өлшеген.
Досай КЕНЖЕТАЙ, Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ профессоры.